Dom miejscem istnienia, pragnienia, wspomnienia…
Poszukując wystarczająco szerokiej perspektywy porządkującej badania statutowe „Małżeństwo jako podstawowa komórka społeczna wobec wyzwań współczesności” nie przypadkowo zaproponowałem kategorię domu. Zdając sobie sprawę z wielości dyscyplin, jakie reprezentują uczestnicy tego tematu badań oraz biorąc pod uwagę fakt, że każdy z uczestników pracuje nad własnym projektem badawczym, trzeba było znaleźć coś w rodzaju namiotu, który by mógł „dać schronienie” wszystkim. Początkiem roku 2010 w Częstochowie miałem możność uczestniczyć w konferencji naukowej: „Dom – droga istnienia”, która, połączona z wystawą prac malarskich o tym samym tytule, zgromadziła antropologów, muzealników, pisarzy, artystów malarzy, historyków sztuki i filozofów. Aktywne uczestnictwo w tej Konferencji zrobiło na mnie niezapomniane wrażenie. Ponadto umocniło przekonanie, że temat domu może łączyć dyskurs różnych dyscyplin wiedzy, a także jednoczyć ludzi różnych kultur i religii (wzruszające wystąpienie izraelskiego pisarza Elie Barbur o domu rodzinnym w Warszawie). Proponując perspektywę domu dla naszych badań statutowych kierowałem się pewnym niedosytem, jaki pozostawiła mi wspomniana Konferencja, która przemilczała aspekty prawne, pedagogiczne i religijne badanego zagadnienia.
Aktualność problematyki
Problematyka domu jest bardzo istotna dla badań nad małżeństwem i rodziną. Poczynając od ostatnich wydarzeń związanych z klęską powodzi w naszym kraju, warto zastanowić się, jaką tragedią dla powodzian jest utrata domu. Dla niektórych z nich własny dom stał się miejscem obcym – „nie ma do czego wracać”, inni muszą się zdobyć na wysiłek rozpoczynania od nowa, przy czym nie każdemu starcza sił, aby się tego podjąć. Dom, który nigdy nie będzie do końca bezpieczny po doświadczeniu powodzi.
Tragedia utraconego przez powódź domu nakłada się na wciąż aktualny problem migracji zarobkowej, która często zawiesza wizję domu. Żyć na obczyźnie, by po latach stworzyć dom w kraju jest celem wielu wyjeżdżających. Jak wielu z nich płaci cenę tymczasowości, rozbicia rodziny, porażki? Mówiąc o Polakach wyjeżdżających za chlebem nie możemy przemilczeć tragedii tysięcy imigrantów afrykańskich pukających do drzwi Europy. Polityczne prześladowania albo niemożliwość utrzymania rodziny zmuszają wielu do ryzykownej decyzji przedostania się do Europy. Już przed laty Hannah Arendt postawiła następującą diagnozę. Symbolem XX wieku staną się ludzie pozbawieni ojczyzny, pozbawieni praw uciekinierzy, ludzie wykorzenieni, przepędzeni, wyrzuceni z naturalnych środowisk życia, ludzie odcięci od świata swego dzieciństwa. Głównym problemem XX wieku będzie migracja i poszukiwanie domu. Wiek XXI wydaje się pod tym względem niczym się nie różnić od wieku XX.
Już te dwa przykłady świadczą o aktualności problematyki domu, choć nie wyczerpują wszystkich możliwych aspektów. Można by tu śmiało dodać problem bezdomności i marginalizacji. Utracony dom przez wojny. Można by rozwijać metaforę Domu Europejskiego itp.
Możliwe kierunki badań
W zakresie teologii biblijnej dom ma głębokie znaczenie zarówno dosłowne, jak i metaforyczne i symboliczne. Postać Abrahama, który opuszcza dom i udaje się do ziemi, którą wskazuje mu Bóg jest w tym względzie relewantna. Ten sam Abraham, który przy wizycie trzech mężów daje model biblijnej gościnności. Naród wybrany w wędrówce za domem, który konsoliduje się we wspólnej wizji domu – Ziemi Obiecanej. Naród tęskniący za domem w okresie niewoli babilońskiej. Ale też wspólnota Nowego Przymierza: Ostatnia Wieczerza jako figura posiłku rodzinnego, wspólnota chrześcijańska – „poznali ich po łamaniu chleba”, a w końcu droga do domu: „w domu mego Ojca jest mieszkań wiele”.
W teologicznym dyskursie dom może funkcjonować jako miejsce święte, a przez analogię jako świątynia ciała ludzkiego. Droga do domu w duchowości mnichów rosyjskich. Dom otwarty jako płaszczyzna dialogu, dialogu w ramach domowego Kościoła, miejsce gościnności itp.
Filozofia i psychologia mogą wiele powiedzieć o domu. Dom jako symbol łączy to, co zmysłowe, co duchowe, co abstrakcyjne, co realne i nierealne. Symbolizuje on więcej niż to, co na pierwszy rzut oka daje się rozpoznać. Martin Heidegger uważa mowę za dom bycia, a więc do bytu docieramy nieustannie, przechodząc przez ten dom. Etymologicznie słowo „budować” znaczy „mieszkać”. Budować więc zdanie oznacza zamieszkiwać. Emanuel Lévinas mówi o modelu Abrahama i Odyseusza. Czy stały powrót do domu, czy wyjście raz na zawsze z domu? Dom może kojarzyć się z domem nawiedzonym naszej psychiki, w którym panuje niesamowitość (S. Freud) – złowroga, niepokojąca, podejrzana i dziwna. Dom – ostoja ciszy i szczęścia.
Dom do również miejsce komunikacji, zachowań komunikatywnych (J. Habermas) w ramach przestrzeni życia. Dom to środowisko wychowania dzieci i młodzieży – pedagogia domu. Dom, który staje się zaciszem starości i miejscem pochówku (grobowiec).
Zagadnienia pracy społecznej wpisują się dobrze w problematykę domu. Bezdomność jako ważny problem społeczny, marginalizacja bezdomności, patologiczny dom, dom bez ojca (bez odpowiedzialności), sierociniec, konflikty rodzinne.
Nad dobrym funkcjonowaniem domu czuwa prawo. Czy prawa dziecka są należycie chronione? Czy intymność relacji w ramach domu nie zakłóca ingerencja publicznej odpowiedzialności za dzieci (jeśli takowa istnieje). Jaki wpływ na zróżnicowanie prawodawstwa mają lokalne zwyczaje i obyczaje? Rodzina zastępcza czy dom zastępczy?
Dom jest również kategorią polityczną, odzwierciedlającą kategorie swój/obcy. Jest to intymne małe miejsce, poza którym znajdują się otchłanie obcości. Jak powstała i czym żywi się metafora „Dom Europejski”? Na czym opiera się dyskurs o zjednoczeniu Europy? Co oznaczają Małe Ojczyzny? Co jest najbardziej bliskie?
W rzeczywistości dom to przede wszystkim rodzina. Jest on tworem instytucjonalnym, pozwalającym na wiązanie sił, które zdają się niemożliwe do łącznego zastosowania z powodu ich przeciwstawnych orientacji. Sprawia to wrażenie, jak gdyby dom spełniał rolę katalizatora podstawowych sprzeczności społecznych. „Wkładając, jeśli tak można powiedzieć ‘dwa w jedno’, dom dokonuje pewnego odwrócenia topologicznego, zmiany wewnętrznego w zewnętrzne, dom zastępuje wewnętrzną dwoistość zewnętrzną jednością” (Claude Lévi-Strass).
Metoda
W korpusie badań osobistych, prowadzonych przez uczestników tematu badań statutowych (Małżeństwo jako podstawowa komórka społeczna wobec wyzwań współczesności) należy wydzielić partię materiału i ukierunkować na problematykę domu. Zgodnie z harmonogramem badań należy przygotować komunikat (3 strony), który zostanie przedstawiony na spotkaniu roboczym początkiem października. N.B. Zrezygnowałem ze spotkania czerwcowego ze względu na ograniczenia czasowe. W każdej chwili służę dalszymi informacjami i radą.
Jacek Pawlik