dr Danuta Packa, dr Alicja Kuraczyk, prof.dr hab. Józef Tworkowski

W obrębie każdego gatunku roślin użytecznych rolniczo funkcjonują odrębne, wytworzone przez hodowców, odmiany rolnicze – cultivars. Cechą decydującą o wartości gospodarczej odmiany jest przede wszystkim jej plon, będący rezultatem współdziałania odmiany rośliny ze środowiskiem. Plon rolniczy w około 70% zależy od właściwości odmiany, a na pozostałe 30% składają się takie czynniki jak nawożenie, ochrona, gleba, klimat, technologia uprawy. Wzrost plonów ziarna można osiągnąć głównie poprzez zwiększenie wartości jego bezpośrednich komponentów tzw. elementów struktury plonu.

U roślin zbożowych to: liczba kłosów z rośliny lub z jednostki powierzchni, liczba ziarniaków w kłosie, masa ziarniaków w kłosie oraz masa 1000 ziarniaków (MTZ). Cechy decydujące o ilości plonu warunkowane są wieloma genami o ograniczonym indywidualnym działaniu, rozszczepiającymi się niezależnie od siebie. Wspólny efekt licznych genów i modyfikacje wynikające z warunków środowiskowych decydują o wartości danej cechy ilościowej. O skuteczności selekcji w pracach hodowlanych decyduje odziedziczalność cechy, czyli udział zmienności genetycznej w ogólnej zmienności danej cechy. Odziedziczalność cechy można przedstawić liczbowo posługując się współczynnikiem odziedziczalności (H, h²), który przyjmuje wartości od 0 do 100%. Im wyższy współczynnik odziedziczalności, tym skuteczniejsza selekcja w kierunku ustabilizowania danej cechy. Elementy struktury plonu jęczmienia można uszeregować wg wzrastających współczynników odziedziczalności następująco: liczba kłosów z rośliny, liczba ziaren z kłosa, MTZ, masa ziarna z rośliny. Im mniejszy współczynnik odziedziczalności tym większy wpływ warunków środowiskowych na zmienność danej cechy. W pracach selekcyjnych zwykle uwzględnia się wiele cech, z których liczne wykazują wzajemne powiązania czyli korelacje. Jeżeli zwiększenie wartości jednej cechy powoduje równocześnie zwiększenie wartości innej cechy mamy do czynienia z korelacją dodatnią. Jeżeli natomiast zwiększenie wartości jednej cechy pociąga za sobą obniżenie wartości innej cechy, to pomiędzy tymi cechami ujawnia się korelacja ujemna. Dobra znajomość korelacji cech ułatwia prace hodowlane. Cechą najsilniej skorelowaną z plonem jęczmienia jest liczba kłosów z rośliny lub z jednostki powierzchni. O wzroście plonowania nowych odmian jęczmienia decyduje głównie liczba kłosów z jednostki powierzchni, natomiast selekcja w kierunku zwiększenia tej cechy jest utrudniona ze względu na niską jej odziedziczalność.

Liczba kłosów na jednostce powierzchni

Plonowanie jęczmienia jarego związane jest głównie z liczbą kłosów na jednostce powierzchni, która z kolei w dużym stopniu oddziałuje na liczbę ziarniaków z kłosa i masę pojedynczego ziarniaka. Intensywność krzewienia u jęczmienia jest większa niż u pozostałych zbóż jarych. O obsadzie kłosów na jednostce powierzchni, poza genetycznie uwarunkowaną zdolnością roślin do krzewienia, w największym stopniu decyduje gęstość siewu.

Typ, długość i zbitość kłosa

Kłos jęczmienia jest zbudowany z jednokwiatowych kłosków (kwiatek = kłosek) osadzonych po 3 na poszczególnych pięterkach osadki kłosowej. Ze względu na liczbę kłosków płodnych wyróżnia się jęczmiona dwurzędowe i jęczmiona wielorzędowe. Jeczmień wielorzędowy ma wszystkie trzy kłoski płodne. W przypadku równomiernego rozstawienia kłosków na pięterku osadki, przekrój poprzeczny kłosa jest sześcioboczny, a jęczmiona o takiej budowie kłosa noszą nazwę sześciorzędowych. W przypadku nierównomiernego rozstawienia kłosków, kiedy kłoski boczne przylegają do kłoska środkowego, przekrój poprzeczny kłosa jest czworokątny, a jęczmiona o takiej budowie kłosa noszą nazwę czterorzędowych. Ziarno odmian sześciorzędowych jest zwykle jednolite pod względem wielkości, natomiast u odmian czterorzędowych dobrze wykształcony jest ziarniak z kłoska środkowego, a ziarniaki z kłosków bocznych są drobniejsze i zwykle asymetryczne. Jęczmień dwurzędowy ma tylko środkowy kłosek płodny. W rezultacie wykształca się tylko jeden ziarniak na pięterku. Kłos jest płaski.

Długość kłosa jęczmienia wynosi od 7 do 15 cm. Kłos form dwurzędowych jest dłuższy niż wielorzędowych. Z długością kłosa związana jest również zbitość kłosa. Zbitość kłosa u jęczmion określa się średnią długością osadki kłosowej miedzy dwoma pięterkami wyrażoną w mm. Uwzględniając typ i zbitość kłosa jęczmiona dwu- i wielorzędowe podzielono na sześć odmian botanicznych (tab. 1).

Tabela 1

Podział jęczmion oplewionych dwu- i wielorzędowych na odmiany botaniczne (varietas) wg długości członów osadki kłosowej

Ze zbitością kłosa wiąże się jego ustawienie na źdźble w czasie dojrzewania. Kłosy luźne są zwykle zwisające, natomiast zbite są wyprostowane. Odmiany należące do var. zeocrithum cechują się bardzo zbitym kłosem i krótką osadką kłosową, ze względu jednak na drobne ziarno nie mają znaczenia gospodarczego. Polskie odmiany jęczmienia dwurzędowego należą do var. nutans.

Liczba i masa ziarniaków w kłosie

Liczba ziarniaków w kłosie jęczmienia zależy od zbitości kłosa, jego długości i liczby rzędów. Odmiany wielorzędowe mają większą liczbę ziarniaków w kłosie niż odmiany dwurzędowe. Natomiast wśród odmian dwurzędowych większą liczbę ziarniaków mają formy wyprostowane niż zwisłe. Liczba i masa ziarna z kłosa zależy nie tylko od odmiany, ale także od warunków jej uprawy, klimatu, stanu dojrzałości i położenia ziarna w kłosie. Na ogół mniej zwarty łan korzystniej wpływa na liczbę i dorodność ziaren w kłosie w porównaniu do łanu nadmiernie zagęszczonego. Plenność kłosów zależy także od ich przestrzennego rozmieszczenia w łanie. Najwyższa jest w górnych piętrach łanu, zaś w miarę skracania się źdźbeł znacznie maleje. Zróżnicowanie w wielkości ziarniaków występuje również w obrębie kłosa. Największe i najcięższe ziarna pochodzą ze środkowej strefy kłosa, natomiast ziarna położone poniżej i powyżej są lżejsze oraz drobniejsze. Średniej wielkości ziarniak jęczmienia waży około 35 mg.

Ocena jakości jęczmienia browarnego® Wyrównanie ziarna

Masa 1000 ziaren (MTZ)

W hodowli roślin wielkość nasion określa się za pomocą masy 1000 całych i nieuszkodzonych nasion, pobranych losowo z określonej partii ziarna. Jest to cecha charakterystyczna dla odmiany i wykazująca mniejszą zmienność niż pozostałe elementy struktury plonu. Wysoka MTZ zależy od rozmiarów ziarna (długość, szerokość i grubość) i jego dorodności. Uprawiane w Polsce odmiany jęczmienia dwu- i wielorzędowego mają ziarno oplewione. Wyjątek stanowi pastewna odmiana jęczmienia jarego Rastik, zarejestrowana w 1999r. która ma ziarno nieoplewione. Plewki otaczające ziarniak potocznie nazywa się łuską. Pod łuską znajduje się okrywa owocowa, okrywa nasienna oraz bielmo. Zewnętrzną warstwę bielma stanowi warstwa aleuronowa składająca się z 2 lub 3 rzędów komórek. Podstawową masę ziarniaka stanowi bielmo.

Wielkość ziarna ma bardzo duże znaczenie zarówno dla materiału siewnego (ilość wysiewu) jak i dla celów przetwórczych. Ze zmianą wielkości ziarna zmienia się udział poszczególnych jego części anatomicznych oraz skład chemiczny. Dorodnością ziarna nazywa się wysoki udział w populacji ziarniaków dobrze wykształconych i wypełnionych oraz wyrównanych pod względem wielkości i masy. Im większy udział ziaren dorodnych tym większa masa 1000 ziaren. MTZ jęczmienia zawiera się w szerokim przedziale 24 – 58g. W latach 1996 – 1998 wynosiła średnio 47,6g dla browarnych odmian jęczmienia jarego – dwurzędowego i 41,6g dla odmian jęczmienia ozimego – wielorzędowego.

Strony WWW projektu Eurequa zostały przygotowane przez Annę Bieńkowską i Roberta d'Aystetten