dr Danuta Packa, dr Alicja Kuraczyk, prof.dr hab. Józef Tworkowski

Zadaniem hodowli zachowawczej jest utrzymywanie odmian wprowadzonych do Rejestru na możliwie stałym, właściwym danej odmianie poziomie wartości OWT i WGO.

Podobnie jak u innych roślin samopylnych hodowlę zachowawczą jęczmienia prowadzi się metodą selekcji indywidualnej. Postępowanie polega na corocznym wyborze pojedynków, rozmnażaniu i ocenie w doświadczeniach (w miarę potrzeby) powstałych z nich rodów. Wyboru pojedynków dokonuje się z materiału matecznego lub ze starszych, najbardziej wartościowych rozmnożeń, wyłonionych w cyklu hodowli twórczej.

Obowiązującą zasadą jest wybór materiałów hodowlanych (pojedynków, rodów) najbardziej wartościowych ale o cechach typowych dla danej odmiany.

Nasiona wybranych pojedynków, zgodnie z powyższą zasadą, rozmnaża się w ciągu dwóch sezonów oddzielnie jako Rp₁, Rp₂, a w trzecim roku najbardziej zasługujące na uwagę rody łączy się ze sobą i rozmnaża już wspólnie jako materiał mateczny.

Reprodukcja materiału siewnego

Hodowla wytwarza niewielką ilość materiału matecznego (MM), który przez kilka pokoleń jest rozmnażany do ilości pokrywającej zapotrzebowanie na materiał siewny tej odmiany. Dla jęczmienia jako gatunku o niskim współczynniku rozmnażania stosuje się pełny cykl rozmnożeń, w którym z materiału matecznego (MM) uzyskuje się kolejne stopnie kwalifikacji:

superelita (SE) ® elita (E) ® oryginał (O) ® pierwszy odsiew (I ods) ® odsiew kwalifikowany (Okw).

Według Systemów Nasiennych OECD (Organization for Economic Cooperation of Development) obowiązujących w krajach UE, odpowiednikami polskich stopni kwalifikacji są kategorie nasion.

Systemy kwalifikacji materiału siewnego:

a. Polski

b. OECD

            2^nd gen.            1^st gen.                                       1^st gen.        2^nd gen

Punktem wyjściowym dla tego systemu są “Basic Seeds” - nasiona elitarne (bazowe), odpowiednik oryginału w systemie polskim, które są bezpośrednim rozmnożeniem nasion przedelitarnych - “Prebasic Seeds”. Nasiona elitarne mogą być również kolejnym rozmnożeniem nasion przedelitarnych. Liczba pokoleń zależy od współczynnika reprodukcji i jest zaznaczona w nazwie kategorii nasion np. “Prebasic Seeds the 1-th generation before Basic Seeds”. Bezpośrednim rozmnożeniem nasion bazowych są nasiona kwalifikowane “Certified Seeds”. W tym wypadku również w pełnej nazwie kategorii umieszcza się kolejny numer rozmnożenia, oznaczając liczbą 0 nasiona bazowe. Podczas reprodukcji materiału siewnego powinny być spełnione warunki zapewniające w szczególności: utrzymanie tożsamości i czystości odmiany, zabezpieczenie przed chorobami i szkodnikami, uzyskanie materiału o jakości zgodnej z wymogami obowiązujących norm. Dlatego reprodukcja superelit (SE) i elit (E) jako najcenniejszego (również finansowo) materiału siewnego odbywa się zwykle w macierzystych firmach hodowlanych lub hodowlano-nasiennych prowadzących hodowlę zachowawczą tych odmian. Niższe stopnie kwalifikacji rozmnażane są w gospodarstwach nasiennych kooperujących z firmami hodowlanymi, bądź związanych umowami kontraktacyjnymi, z firmami nasiennymi.

Ocena i kontrola materiału siewnego

W celu stwierdzenia czy plantacje nasienne odpowiadają obowiązującym wymaganiom, a uzyskany z nich materiał siewny spełnia wymagania jakościowe konieczna jest ich urzędowa ocena i kontrola.

Ocena materiału siewnego jęczmienia obejmuje:

• ocenę polową upraw nasiennych
• ocenę laboratoryjną jakości siewnej nasion
• ocenę tożsamości i czystości odmianowej

Ocenę i kontrolę materiału siewnego nadzorują Wojewódzkie Inspektoraty Inspekcji Nasiennej (WIIN).

Ocena polowa

Ocena polowa plantacji nasiennych zwana również kwalifikacją polową ma na celu stwierdzenie, czy w okresie wegetacji istnieją warunki niezbędne do wyprodukowania materiału siewnego wysokiej jakości a ponadto wychwycenie tych wad, które są niemożliwe do stwierdzenia lub usunięcia po zbiorze nasion. Ocena ta ma za zadanie eliminację tych upraw nasiennych, które nie dają gwarancji należytej jakości materiału siewnego. Z każdym pokoleniem obniża się stopień kwalifikacji ocenianej plantacji o jeden kolejny, lub jeżeli nie spełnia ona wymagań dla tego stopnia, degraduje się jeszcze do niższego, bądź dyskwalifikuje.

Ocenę polową plantacji nasiennych prowadzą tzw. “kwalifikatorzy” na zlecenie Wojewódzkiego Inspektora Inspekcji Nasiennej. Przeprowadzenie kwalifikacji polowej rozpoczyna się od sprawdzenia dokumentacji zawierającej podstawowe dane o plantacji i stwierdzenia tzw. ciągłości kwalifikacyjnej (czy plantacja została obsiana materiałem kwalifikowanym). Na polu kwalifikator przeprowadza najpierw ocenę ogólną: stwierdza tożsamość odmiany, sprawdza zgodność powierzchni plantacji z zadeklarowaną, izolację przestrzenną, oraz ogólny stan plantacji.

Ocena szczegółowa przeprowadzana jest na tzw. jednostkach kwalifikacyjnych - czyli powierzchniach wynoszących dla roślin o zwartym poroście 10m². Liczba jednostek kwalifikacyjnych jakie należy zbadać zależy od wielkości plantacji. Na każdej jednostce kwalifikacyjnej szuka się wad dotyczących czystości odmianowej i gatunkowej, chorób i szkodników oraz zachwaszczenia. Po ocenie szczegółowej plantacja może być zakwalifikowana, zdegradowana (obniżony stopień kwalifikacji) lub zdyskwalifikowana w całości lub na części pola.

Kwalifikacja polowa jęczmienia prowadzona jest na podstawie następujących wymagań:

1. Lustracje kwalifikacyjne – obowiązuje jedna lustracja w okresie dojrzewania nasion.
2. Przedplon – plantacji nasiennej jęczmienia nie wolno zakładać na polu, na którym w ostatnim roku uprawiany był jęczmień innej odmiany lub tej samej odmiany ale niższego stopnia kwalifikacji.
3. Izolacja przestrzenna – odległość od zasiewów jęczmienia porażonych w silnym stopniu głownią pylącą lub głownią zwartą jęczmienia nie mniej niż: w superelicie i elicie 50 m, a w oryginale i I odsiewie 20 m
4. Czystość odmianowa – występowanie roślin innych odmian jęczmienia na jednostkę kwalifikacyjną nie więcej niż: w superelicie i elicie 2, w oryginale 5 i w I odsiewie 10 roślin.
5. Czystość gatunkowa – obecność roślin form jarych w ozimej i odwrotnie oraz innych gatunków zbóż kłosowych na jednostkę kwalifikacyjną nie więcej niż: w superelicie i elicie 0,1; w oryginale i odsiewie 1,0 roślina. Występowanie roślin innych gatunków uprawnych w ilości powodującej pogorszenie jakości nasion jęczmienia stanowi podstawę do dyskwalifikacji plantacji.
6. Zachwaszczenie – występowanie roślin owsa głuchego w superelicie i elicie jest niedopuszczalne. Ponadto plantacja powinna być praktycznie wolna od następujących chwastów: blekotu pospolitego, życicy rocznej, dziko rosnących czosnków, rzodkwi świrzepy, owsa szorstkiego i kąkolu polnego. Obecność roślin innych gatunków chwastów w ilości powodującej pogorszenie wykształcenia bądź jakości nasion jęczmienia stanowi podstawę do dyskwalifikacji plantacji.
7. Choroby i szkodniki – występowanie roślin jęczmienia na jednostkę kwalifikacyjną nie więcej niż:

• porażonych głownią zwartą lub pylącą jęczmienia dla każdej z tych chorób w superelicie i elicie 0,1 a w oryginale i I odsiewie 1,0 roślina,
• porażonych pasiastością liści jęczmienia w superelicie i elicie 0,2 i w oryginale i odsiewie 1,0 roślina. Porażenie jęczmienia przez inne choroby lub szkodniki w stopniu powodującym pogorszenie wykształcenia bądź jakości nasion stanowi podstawę do dyskwalifikacji plantacji.

Przed zakończeniem oceny kwalifikator dokonuje szacunku spodziewanego plonu. Sporządza protokół lustracji plantacji nasiennej oraz wydaje świadectwo kwalifikacji polowej.

Po zbiorze nasion następuje ich uszlachetnianie. W celu uzyskania maksymalnie jednolitego materiału siewnego tworzy się partie nasion o wielkości do 25 ton. Z każdej partii nasion pobierane są próby do oceny laboratoryjnej. Z partii materiału siewnego kwalifikowanego w stopniu superelity oraz materiału kwalifikowanego w systemie OECD, pobierane są dodatkowo próby do oceny tożsamości i czystości odmianowej.

Ocena laboratoryjna

Ocena laboratoryjna ma na celu stwierdzenie przydatności nasion do siewu. Wraz z oceną polową daje podstawy ostatecznego zakwalifikowania materiału siewnego. Dla przyszłego użytkownika materiału siewnego wyniki tej oceny są podstawą obliczenia ilości wysiewu. Badania laboratoryjne materiału siewnego w Polsce oparte są o przepisy Międzynarodowego Związku Oceny Nasion (ISTA).

Ocenę laboratoryjną partii materiału siewnego przeprowadza się na podstawie niewielkich próbek. Próbki materiału siewnego pobierają upoważnieni przez Wojewódzkiego Inspektora Inspekcji Nasiennej - próbobiorcy. Próbobiorca na wstępie przeprowadza ocenę organoleptyczną oraz sprawdza jednolitość partii nasion. Następnie pobiera podaną w normach odpowiednią liczbę próbek pierwotnych. Próbki pierwotne po dokładnym wymieszaniu tworzą próbkę ogólną, z której wydziela się próbki średnie do oceny laboratoryjnej. Pobiera się w zasadzie dwa komplety próbek średnich, z których każdy zawiera jeden egzemplarz próbki do oceny wilgotności (minimum 200g nasion- zapakowanych do chroniącego przed utratą wody opakowania) oraz drugi do oznaczania wartości siewnej (minimum 1200 g nasion w torebce lub woreczku). Jeden komplet próbek średnich jako duplikat pozostaje u producenta, drugi trafia do Stacji Oceny Nasion (SON), gdzie prowadzona jest właściwa ocena laboratoryjna. Wielkość poszczególnych próbek oraz sposób pobierania i pakowania określa norma PN/R-71603.

Wilgotność materiału siewnego oceniana jest zwykle bezpośrednio po otrzymaniu próbki. Wilgotność nasion w SON określa się metodą suszarkową na podstawie różnicy masy nasion przed i po suszeniu (suszy się w 130 °C przez 1 h).

Próbkę do oceny wartości siewnej w SON poddaje się najpierw ocenie organoleptycznej zwracając uwagę na te cechy, które mogłyby ujść uwadze przy ocenie szczegółowej (połysk, barwa, zapach, itp.). Następnie z próbki tej wydziela się próbki analityczne do oznaczania: czystości nasion, zawartości nasion innych roślin. Po oznaczeniu czystości na nasionach uznanych za czyste przeprowadza się: ocenę zdolności kiełkowania, określa masę 1000 nasion oraz zawartość pośladu, zdrowotność, zawartość nasion porośniętych. Analizę wszystkich cech należy przeprowadzić zgodnie z normą “Metody badania nasion” - PN/R-65950.

Próbkę do oznaczania czystości nasion (minimum 120g) po dokładnym zważeniu rozdziela się na 3 grupy: nasiona czyste badanego gatunku, nasiona innych roślin, zanieczyszczenia organiczne i mineralne. Zawartość nasion czystych podaje się w procentach wagowych w stosunku do masy badanej próby. Dodatkowo zawartość nasion innych roślin oznaczana jest na innej 1000 g próbie, a wynik podaje się w szt/kg.

Zdolność kiełkowania nasion jest to procentowa liczba nasion normalnie kiełkujących w określonych kontrolowanych warunkach i w określonym czasie, który dla jęczmienia wynosi 7 dni. Na zwilżonym podłożu (bibuła, piasek) w kiełkownikach lub specjalnych kuwetach układa się po 100 nasion, zwykle w 4 powtórzeniach. Utrzymuje się stałą temperaturę 20⁰, wilgotność oraz dostęp tlenu, oświetlenie jest obojętne i pozostawia do kiełkowania. Długość okresu kiełkowania jest tak ustalona aby w tym czasie wszystkie żywe nasiona zdążyły wykiełkować. Nasiona będące w spoczynku lub w stanie niedojrzałości fizjologicznej poddać należy zabiegom pobudzającym kiełkowanie w tym: chłodzeniu, podsuszaniu, traktowaniu nasion KNO₃ lub GA₃ (giberelina). Badając zdolność kiełkowania wydziela się kilka grup nasion: kiełkujące normalnie, kiełkujące nienormalnie, martwe, nasiona zdrowe ale niekiełkujące. Podczas analizy zdolności kiełkowania przeprowadza się po 3 dniach tzw. liczenie wstępne, określające szybkość (energię) kiełkowania. Wynik energii kiełkowania nasion, w odróżnieniu od oceny wartości technologicznej ziarna jęczmienia, nie rzutuje na ocenę tego materiału, daje jednak informację o wigorze nasion i spodziewanej równomierności wschodów w polu. Zdolność kiełkowania jest podstawową metodą oceny żywotności nasion. W ograniczonym zakresie (gdy nasiona nie są fizjologicznie dojrzałe, lub gdy brak jest czasu na ich skiełkowanie) stosuje się metodę biochemiczną TT (tetrazolinową). Metoda biochemiczna TT polega na traktowaniu nasion roztworem tetrazoliny i reakcji barwnej tkanek zarodka. Żywe komórki barwią się na czerwono.

Masę 1000 nasion oznacza się na nasionach czystych przez odliczenie 500 szt, zważenie ich i pomnożenie przez dwa. Masa 1000 nasion choć jest cechą stosunkowo stabilną odmianowo, ulega zmianom pod wpływem czynników środowiskowych. Znajomość jej jest konieczna do ustalenia prawidłowej ilości wysiewu.

Zawartość nasion poślednich oznacza się przesiewając próbkę nasion przez sita o szerokości otworów - 2,00 mm. Nasiona, które przeszły przez w/w sito uznaje się za poślad.

Po ocenie laboratoryjnej Wojewódzki Inspektorat Inspekcji Nasiennej w oparciu o normy: “Materiał siewny - Nasiona roślin rolniczych” PN/R-65023 oraz świadectwo kwalifikacji polowej, ustala stopień kwalifikacji materiału siewnego. Może też podjąć decyzję o jego dyskwalifikacji podając wady, które ją spowodowały

Wymagania jakościowe dla kwalifikowanego materiału siewnego jęczmienia według w normy z 1999 roku są następujące: czystość nasion w stopniu SE, E i O powinna być nie mniejsza niż 99% , natomiast w pozostałych stopniach nie mniejsza niż 98%. Nasiona powinny charakteryzować się zdolnością kiełkowania nie mniejszą niż 85%, wilgotnością nie przekraczającą 15% oraz zawartością pośladu nie większą niż 3%. Dopuszczalna jest zawartość nasion innych gatunków w SE, E i O do 8 sztuk/kg, w tym nasion innych zbóż do 2, kąkolu i rzodkwi świrzepy łącznie do 2 sztuk/kg, natomiast w Iods i Okw innych nasion razem do 20 sztuk/kg w tym do 14 sztuk nasion innych zbóż i 6 sztuk/kg nasion wyżej wymienionych chwastów. Obecność sporyszu w SE i E jest niedopuszczalna, w O do 1 sztuki a Iods i Okw do 3 sztuk/kg. Ponadto, ziarniaków z ością lub fragmentem osi kłosa dłuższymi od ziarniaka, nie może być więcej niż 5%. Dopuszcza się do 5% nasion z widocznym porostem. Kwalifikowany materiał siewny otrzymuje świadectwo kwalifikacji nasion.

Znajomość czystości, zdolności kiełkowania i masy 1000 nasion jest niezbędna do obliczenia ilości wysiewu. Czystość i zdolność kiełkowania nasion wskazuje na ich wartość użytkową, czyli procentową zawartość nasion czystych i zdolnych do kiełkowania w masie danej partii.

Wartość użytkową oblicza się z wzoru:

Ilość wysiewu dającą planowaną obsadę roślin na 1m² można obliczyć ze wzoru:

a - to współczynnik uwzględniający utrudnienie wschodów w polu, przyjmuje się wartość 1,05 - 1,25 zależnie od warunków wschodów.

Ocena tożsamości i czystości odmianowej

Ocena tożsamości i czystości odmianowej - prowadzona jest dla potrzeb zarówno COBORU jak i WIIN. Objęte są nią materiały w stopniu SE oraz wszystkie materiały objęte kwalifikacją według systemu OECD. Próbki do tej oceny pobierane są z partii materiału siewnego przez próbobiorców razem z pobraniem prób do oceny laboratoryjnej.

Przesłane próbki do badań tożsamości wysiewane są na poletkach w najbliższym sezonie wegetacyjnym i porównywane z roślinami na poletkach obsianych próbą wzorcową (patrz badania OWT). Negatywne wyniki tej oceny powodują, że zbiór nasion pochodzących z zastrzeżonych partii może być zdyskwalifikowany lub zdegradowany do niższego stopnia kwalifikacji. Ocena ta zapobiega więc reprodukcji partii nasion, które nie zachowują należytej czystości odmianowej i przejawiają oznaki degradacji. Zabezpiecza więc przed pogorszeniem wartości tej odmiany podczas jej dalszej reprodukcji.

Niezależnie od kilku etapów oceny materiału siewnego prowadzona jest jeszcze jego urzędowa kontrola przez Inspekcję Nasienną. Pracownicy Inspekcji Nasiennej są upoważnieni do wstępu na plantacje nasienne, do pomieszczeń w których znajduje się materiał siewny, lub przeprowadza się jego ocenę. Mogą kontrolować dokumenty związane z wytwarzaniem, oceną i obrotem materiałem siewnym. Inspekcja Nasienna może zakazać wprowadzenia do obrotu materiału nie odpowiadającego normom i przepisom obowiązującym w nasiennictwie.

Strony WWW projektu Eurequa zostały przygotowane przez Annę Bieńkowską i Roberta d'Aystetten