Archiwa społeczne – historia mówiona w Polsce
Polskie Towarzystwo Historii Mówionej
Polskie Towarzystwo Historii Mówionej jest odpowiedzią na potrzeby nadania formalnych ram rozwijającej się i różnorodnej aktywności polskich humanistów parających się historią mówioną. Towarzystwo powstało w styczniu 2009 r. w Krakowie i zrzesza historyków oraz badaczy wielu innych dyscyplin humanistyki z całej Polski profesjonalnie zajmujących się historią mówioną. Reprezentuje polskie środowisko na forum międzynarodowym (np. wobec International Oral History Association). Wśród członków PTHM znajdują się między innymi członkowie uznanych i cenionych ośrodków badawczych, jak: Fundacja Ośrodka „Karta” z Warszawy czy Brama Grodzka-Teatr NN z Lublina. Licznie reprezentowani są pracownicy polskich uczelni, doktoranci, członkowie stowarzyszeń oraz osoby od lat samodzielnie prowadzące projekty badawcze i edukacyjne wykorzystujące metodę i źródła historii mówionej.
Archiwum Historii Mówionej Domu Spotkań z Historią i Ośrodka KARTA
Archiwum Historii Mówionej Domu Spotkań z Historią i Ośrodka KARTA to największy w Polsce zbiór relacji świadków historii XX wieku. Liczy blisko 5900 wywiadów biograficznych nagranych w technice audio lub wideo, zdigitalizowanych, opracowanych archiwalnie i udostępnianych w Czytelni Multimedialnej Domu Spotkań z Historią oraz w Internecie.
Pierwsze nagrania pochodzą z 1987 roku, kiedy to zainicjowane przez podziemną „Kartę” Archiwum Wschodnie rozpoczęło akcję nagrywania wspomnień mieszkańców dawnych Kresów Wschodnich, obywateli polskich represjonowanych przez sowieckie władze. Dwadzieścia lat później w działania programu „Historia Mówiona” Ośrodka KARTA włączył się Dom Spotkań z Historią, który nie tylko tworzy zbiór AHM i pozyskuje nowe relacje (DSH jako instytucja kultury miasta stołecznego Warszawy gromadzi przede wszystkim opowieści najstarszych mieszkańców stolicy), ale także popularyzuje zgromadzone świadectwa.
Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”
http://teatrnn.pl/historiamowiona
Program Historia Mówiona realizowany jest w Ośrodku od 1998 roku. Polega na rejestrowaniu, opracowywaniu i upowszechnianiu opowieści dotyczących Lublina i Lubelszczyzny, od dwudziestolecia międzywojennego do czasów współczesnych. Na kolekcję składają się nagrania audio, wideo oraz fragmenty tekstowe relacji dotyczące m.in.: życia codziennego, wielokulturowości, II wojny światowej, Holocaustu, pomocy Żydom w okresie okupacji, opozycji politycznej po II wojnie światowej, niezależnego ruchu wydawniczego w PRL oraz życia kulturalnego. Wszystkie relacje zarchiwizowane są na macierzy dyskowej. Są one dostępne dla zainteresowanych w siedzibie Ośrodka, natomiast w Internecie publikowane są opracowane fragmenty wspomnień (w wersji tekstowej, audio, wideo). Od stycznia 2012 roku w Bibliotece Multimedialnej dostępne są informacje o wszystkich zgromadzonych w Ośrodku nagraniach. Na stronie internetowej udostępnione są także materiały ikonograficzne zbierane podczas nagrań.
Ośrodek „Pamięć i Przyszłość”. Centrum Historii Zajezdnia
Ośrodek jest instytucją kultury powstałą 11 marca 2007 r. (do końca 2008 r. – działała jako państwowa instytucja kultury), której celem działania jest upowszechnianie powojennej historii i dziedzictwa kulturowego na ziemiach zachodnich. Organizacja gromadzi archiwa społeczne: fotografie, dokumenty oraz, od 2007 roku, nagrania ze świadkami historii. Centrum Dokumentacyjne posiada już ponad 800 relacji historii mówionej. Nagrania są realizowane przez osoby z całej Polski w ramach przyznawanych corocznie grantów na nagrania. Ośrodek od 2011 wydaje Wrocławski Rocznik Historii Mówionej (https://wrhm.pl/wrhm). Czasopismo pełni funkcję ogólnopolskiej platformy do refleksji metodologicznej nad metodą oral history oraz do wymiany doświadczeń różnych ośrodków i osób – przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych – zajmujących się szeroko rozumianą historią mówioną. W periodyku publikowane są wyniki badań naukowych z wykorzystaniem źródeł historii mówionej oraz dyskusje nad samą metodą, a także opracowane naukowo źródła historii mówionej. Czasopismo jest również źródłem informacji o aktualnie prowadzonych badaniach, projektach, organizowanych konferencjach i nowościach wydawniczych, których tematyka dotyczy oral history.
Archiwum Historii Mówionej Muzeum Powstania Warszawskiego
Archiwum Historii Mówionej Muzeum Powstania Warszawskiego powstało w 2004 roku. Celem inicjatorów działań było utrwalenie relacji kilku tysięcy żołnierzy Armii Krajowej – uczestników powstania warszawskiego, mieszkających obecnie w Polsce i za granicą. Obecnie archiwum zawiera około 4000 rozmów z uczestnikami wydarzeń 1944 roku. Spotkania rejestrowane są kamerą wideo, następnie są spisywane. Wszystkie relacje są utrwalane w wersji elektronicznej. Zapisy filmowe rozmów są sukcesywnie udostępniane w czytelni Muzeum, a część z nich można obejrzeć na kanale YouTube.
Archiwum Historii Mówionej Muzeum Warszawskiej Pragi
Projekt Archiwum Historii Mówionej narodził się od połowy 2008 roku. Pracownicy muzeum gromadzą wspomnienia z obecnymi mieszkańcami prawobrzeżnej Warszawy – od Tarchomina, Białołęki, Bródna przez Starą i Nową Pragę, Targówek, Zacisze po Grochów, Saską Kępę i Zerzeń. Dotychczas zarejestrowano około 500 godzin nagrań i liczba ta stale rośnie. Są one utrwalane na nośniku cyfrowym i archiwizowane – także w postaci transkrypcji. Na stronie muzeum dostępna jest mapa multimedialna z oznaczonymi miejscami, których historię można poznać dzięki opowieściom najstarszych mieszkańców Pragi.
Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau
W archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu znajduje się ok. 3 tys. taśm magnetofonowych z nagranymi relacjami i wspomnieniami byłych więźniów oraz filmy na kasetach video i płytach DVD w różnych wersjach językowych, a także filmy fabularne i dokumentalne związane z tematyką obozową i tematyką II wojny światowej. Powstałe w 2005 roku Międzynarodowe Centrum Edukacji o Auschwitz i Holokauście, stanowiące integralną część Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau od 2006 roku prowadziło projekt „Historia mówiona”, którego celem było zebranie możliwie jak największej liczby relacji byłych więźniów niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego Auschwitz. Obecnie relacje są ważnym elementem lekcji muzealnych i uzupełniają zbiór znajdujący się w archiwum Muzeum. W przyszłości cały zebrany materiał ma zostać zarchiwizowany i w odpowiedni sposób zindeksowany, tak, aby umożliwić korzystanie z niego pod kątem wybranego tematu. Równocześnie wolontariusze współpracujący z Muzeum wykonują transkrypcje wcześniej zebranych relacji znajdujących się w muzealnym archiwum.
„Świadkowie Historii”. Zbiór Narodowego Centrum Kultury
http://www.swiadkowiehistorii.pl
Program edukacyjny „Świadkowie Historii” do 2008 roku polegał na zbieraniu świadectw zapomnianych bohaterów XX wieku i świadków mało dotąd znanych, a ważnych wydarzeń historycznych i archiwizowaniu ich na stronie internetowej. W ramach działań w 2008 roku opracowano „Elementarz historii mówionej” – pierwsze w Polsce wydawnictwo edukacyjne opisujące metodę poznawania historii poprzez bezpośredni kontakt ze świadkiem historii. Obecnie głównym realizowanym celem jest edukacja i promocja metody „historii mówionej” wśród uczniów i studentów.
Archiwum Historii Mówionej Górnego Śląska
W ramach projektu Archiwum Historii Mówionej (dalej: AHM), prowadzonego od 2009 roku przez Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej w Opolu, zebrano łącznie ponad 500 wywiadów, które dostępne są na stronie internetowej. Wywiady ujęte są w bloki tematyczne, takie jak: na przedwojennym Śląsku (obejmujący okres przed wybuchem II wojny światowej), II wojna światowa, w Polsce Ludowej, życie religijne, obyczaje oraz działalność mniejszości niemieckiej. Wywiady, po procesie montażu, są zamieszczane na stronie internetowej projektu. Świadkowie mogą zastrzec anonimowość, jak również udzielić wywiadu w wybranym przez siebie języku – niemieckim lub polskim, a także w gwarze śląskiej. Wywiady dostępne na stronie internetowej rejestrowane są w formatach audio i wideo, przy czym dominuje druga z tych form. Część zebranych relacji jest publikowana.
Pamięć Bydgoszczan. Archiwum Historii Mówionej.
http://pamiecbydgoszczan.ukw.edu.pl/
Archiwum „Pamięć bydgoszczan” gromadzi wspomnienia i relacje mieszkańców Bydgoszczy oraz osób związanych z miastem. Uzupełnieniem bazy są dokumenty i fotografie archiwalne oraz ich kopie zgromadzone w Bibliotece Głównej Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy. Na stronie projektu w bazie „Relacje” są gromadzone i udostępniane wspomnienia Bydgoszczan dotyczące: wyglądu Miasta, ważnych wydarzeń historycznych, politycznych i artystycznych, wybitnych osobistości związanych z Bydgoszczą, opisu życia codziennego, zjawisk wielokulturowości. Nagrania realizowane są przez wolontariuszy oraz studentów. Relacje są tagowane słowami kluczowymi, co umożliwia łatwe przeszukiwanie zbioru.
Oprócz wymienionych inicjatyw, nagrania, choć na mniejsza skalę, są realizowane i gromadzone przez wiele innych instytucji w Polsce, często w ramach jednorazowych projektów. Archiwa społeczne tego typu gromadzone są, między innymi, w następujacych instytucjach:
Archiwum Fama Volat
Centrum Edukacji Obywatelskiej Stowarzyszenie Dzieci Holocaustu
Europejskie Centrum Solidarności
Fundacja na rzecz Zachowania Indywidualnej Pamięci Historycznej Bruchejon
Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego
Instytut Historii Akademii Pedagogicznej w Krakowie
Instytut Józefa Piłsudskiego w Ameryce
Laboratorium Reportażu Instytutu Dziennikarstwa Uniwersytetu Warszawskiego
Żydowski Instytut Historyczny Archiwum
Muzeum Armii Krajowej im. Generała Emila Fieldorfa „Nila”
Muzeum Gross-Rosen
Muzeum Walki i Męczeństwa w Treblince
Muzeum Więzienia Pawiak
Muzeum-Miejsce Pamięci w Bełżcu (80 relacji, 20 wspomnień)
Państwowe Muzeum na Majdanku
Polskie Radio Lublin, Studio Historii Mówionej, Stowarzyszenie Miłośników Historii Mówionej
Stowarzyszenie Dzieci Wojny w Polsce
Stowarzyszenie Edukacji i Postępu STEP
Stowarzyszenie Pokolenie
Studium Polski Podziemnej
Telewizja Polska Redakcja Dokumentalna
opracowała mgr Anna Maciąg