Jak doszło do uchwalenia Konstytucji 3 maja i co wówczas oznaczała?

Trzeciego maja przypada święto narodowe, znane powszechnie pod nazwą Święto Konstytucji 3 maja. Wspominamy wydarzenia, które rozgrywały się wiosną 1791 roku, kiedy to podczas obrad Sejmu Wielkiego doszło do uchwalenia ustawy regulującej ustrój prawny Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Przyjmuje się, że Konstytucja 3 maja była pierwszą w Europie i drugą na świecie nowoczesną konstytucją, a jednocześnie stanowiła próbę ratowania Rzeczypospolitej przed upadkiem i pełną podległością wobec Rosji. Wśród autorów tekstu konstytucji możemy wymienić króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, Ignacego Potockiego oraz Hugo Kołłątaja.

Jak przebiegało jej uchwalenie?

Uchwalenie Konstytucji 3 maja przebiegało w burzliwej atmosferze, a samo miejsce obrad, czyli Zamek Królewski w Warszawie, strzeżone było przez oddziały wojskowe pod dowództwem księcia Józefa Poniatowskiego. Sesja parlamentu odbyła się w trybie wyjątkowym, na dwa dni przed planowanym terminem posiedzenia, ponieważ reformatorzy obawiali się, że zostaną przegłosowani przez przeciwników reform. Wbrew przyjętej procedurze posłowie nie zapoznali się z dokumentem wcześniej, co wywołało sprzeciw. Dochodziło nawet do teatralnych gestów, jak chociażby zachowanie posła kaliskiego Jana Suchorzewskiego, który groził, że zabije swojego syna, gdyby doszło do uchwalenia Konstytucji 3 maja, co zresztą na swym obrazie uwiecznił Jan Matejko. Ostatecznie po kilku godzinach obrad król poprzez podniesienie ręki zasygnalizował chęć zabrania głosu, co przez zebranych zostało odczytane jako wezwanie do przyjęcia Konstytucji. Zwolennicy Ustawy Rządowej wznieśli okrzyki „Wiwat Konstytucja”, król złożył przysięgę, a następnie zebrani udali się na nabożeństwo dziękczynne do kolegiaty św. Jana.

Jakie były te najważniejsze artykuły Konstytucji 3 maja?

Zmiany ustrojowe wprowadzone przez Konstytucję 3 maja były przełomowe. Przede wszystkim wprowadzała ona ustrój monarchii konstytucyjnej. Wprowadzono znany nam do dziś podział władz na władzę prawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Zniesiono wolną elekcję, czyli wybór króla przez ogół szlachty. Od tej pory tron miał być dziedziczony. Zlikwidowano również liberum veto, czyli zasadę jednomyślności wymaganej do uchwał sejmowych, prowadzącej jednocześnie do zrywania sejmów i unieważniania uchwał. Ponadto do konstytucji włączono prawo o miastach, przyznające mieszczanom szereg uprawnień, a także wzięto „pod opieką rządu i państwa” chłopów. Warto wspomnieć, że na mocy zapisów Konstytucji 3 maja wzmocniono unię z Litwą, a także zaczęto upowszechniać pojęcie narodu.

Późniejsze losy Konstytucji 3 maja były – nazwijmy to dość eufemistycznie – burzliwe. Jednak bez względu na to była symbolem polskiej państwowości i demokracji.

Konstytucja 3 maja stała się dla mieszkańców Rzeczypospolitej symbolem niepodległości odzyskanej spod niewoli rosyjskiego imperium. Pierwsze uroczyste obchody rocznicowe zorganizowano już w rok po jej uchwaleniu. Co prawda dokument nie uchronił państwa przed kolejnymi rozbiorami, a w konsekwencji przed utratą niepodległości, ale rzeczywiście stanowił symbol, do którego odwoływały się kolejne pokolenia Polaków żyjących pod zaborami. Próby publicznych obchodów rocznicy uchwalenia konstytucji podejmowano podczas rozbiorów, jednakże spotykało się to z represjami ze strony władz zaborczych.

Kościół katolicki też chciał nawiązać do podniosłości 3 maja i ustanowił swoje święto, prawda?

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości polscy biskupi zwrócili się z prośbą do papieża o ustanowienie święta Matki Bożej Królowej Polski w dniu 3 maja. Miało ono nawiązywać zarówno do ślubów lwowskich króla Jana Kazimierza złożonych w czasie potopu szwedzkiego, a także do dorobku Konstytucji 3 maja. Papież Benedykt XV w 1920 roku odpowiedział pozytywnie na prośbę, ustanawiając Święto Najświętszej Maryi Panny Królowej Polski.

Jak obchodzono święto 3 maja później – po odzyskaniu niepodległości, w czasie II wojny światowej, po wojnie?

Już w 1919 roku Sejm Ustawodawczy podjął decyzję o ustanowieniu święta z okazji rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 maja. Festyny i pochody organizowały nie tylko władze kraju, ale także samorządy i gminy. Ulice nazywano imieniem Konstytucji 3 maja. Domy dekorowano flagami, a także portretami bohaterów narodowych. Obchody państwowe poprzedzały msze święte z udziałem przedstawicieli władz. II RP była państwem wielowyznaniowym, dlatego też w świątyniach innych wyznań również odbywały się nabożeństwa. W miejscowościach, w których obecne były garnizony wojskowe organizowano defilady. Warto wspomnieć, że do tradycji konstytucji z 1791 roku odwoływała się preambuła uchwalonej 17 marca 1921 roku konstytucji marcowej.

Obchody święta 3 maja zostały zakazane na okupowanych terenach w trakcie II wojny światowej. Po wojnie władze komunistyczne stopniowo marginalizowały to święto, obchodząc uroczyście Święto Pracy 1 maja i Dzień Zwycięstwa 9 maja.

W latach 80. XX w. do tradycji nawiązał ruch społeczny Solidarność organizujący niezależne, masowe obchody. Święto 3 Maja wróciło do kalendarza w roku 1989, a rok później Sejm oficjalnie ustanowił 3 maja świętem narodowym. Od 2007 roku dołączyli do nas Litwini, którzy ogłosili wtedy ten dzień świętem narodowym.

Współcześnie punktem kulminacyjnym obchodów święta Konstytucji 3 Maja są uroczystości na Placu Zamkowym w Warszawie, w których udział biorą m.in. przedstawiciele władz państwowych. Tradycyjnie odczytywana jest wówczas preambuła trzeciomajowej konstytucji. Tego dnia organizowane są liczne pochody, festyny rodzinne, konkursy, warsztaty rękodzieła, wydarzenia sportowe oraz koncerty. Coraz powszechniejszy staje się zwyczaj noszenia kokardy narodowej. Ponadto liczne instytucje (m.in. Zamek Królewski w Warszawie) organizują wystawy, wykłady, a nawet lekcje tematyczne dla dzieci i młodzieży, mające na celu przybliżenie historii Konstytucji 3 maja oraz postaci z nią związanych. W związku z tym, że jest to dzień od pracy i wiąże się z przedłużonym majowym weekendem, jest to także czas wyjazdów, spotkań z rodziną, przyjaciółmi i tradycyjnego już grillowania.

Rozmawiała Marta Wiśniewska

2 maja to Dzień Flagi Rzeczypospolitej Polskiej, Dzień Polonii i Polaków za granicą. Na mocy ustawy z 20 lutego 2004 r. dzień 2 maja ustanowiono Dniem Flagi Rzeczypospolitej Polskiej. Termin nie jest przypadkowy. 2 maja w 1945 r. polscy żołnierze zdobywający stolicę hitlerowskich Niemiec umieścili biało-czerwoną flagę na Kolumnie Zwycięstwa oraz na Reichstagu w Berlinie. W Dniu Flagi RP następuje uroczyste podniesienie flagi na Wieży Zegarowej Zamku Królewskiego w Warszawie. Ponadto coraz popularniejsze staje się wywieszanie flag na balkonach czy posesjach, rozdawanie chorągiewek z barwami narodowymi czy kotylionów biało-czerwonych. Pojęcie flagi państwowej ukształtowało się w czasach nowożytnych. Wówczas nastąpiło przeniesienie barw z godła na płachty materiału. Polska flaga składa się z dwóch pasów w różnych kolorach. Zgodnie z prawidłami heraldycznymi kolory odnoszą się do barw godła państwowego, dlatego też kolor biały symbolizuje orła, natomiast czerwony symbolizuje pole tarczy heraldycznej. W powszechnym rozumieniu kolor biały wskazuje na czystość, porządek, szlachetność, natomiast czerwony odnosi się do waleczności i odwagi.

Dr Elżbieta Klimus – pracuje w Katedrze Historii Powszechnej w Instytucie Historii UWM. Specjalizuje się w historii Polski i historii powszechnej XIX wieku. Jej zainteresowania naukowo-badawcze to związki młodzieżowe na Ziemiach Zabranych w pierwszej połowie XIX wieku, działalność społeczno-kulturalna Polaków pod zaborami, dydaktyka historii i wiedzy o społeczeństwie oraz neurodydaktyka w nauczaniu historii.