Czym dla językoznawców jest znajomość języka?

Dla językoznawców znajomość języka to nie tylko umiejętność mówienia i  rozumienia. Język to skomplikowany system składający się ze zbioru słownictwa i gramatyki, czyli reguł łączenia jednostek leksykalnych w wypowiedzi, służący do porozumiewania się ludzi między sobą. Tak rozumiany język składa się w uproszczeniu z podsystemu leksykalnego, gramatycznego i fonologicznego (dźwiękowego). Jeśli więc ktoś pyta językoznawcę, jak najefektywniej uczyć się języka, to pytam, którego podsystemu. Z reguły jednak chodzi o podsystem leksykalny, czyli o znajomość słownictwa i umiejętność jego użycia w komunikacji werbalnej.

A czym jest słownictwo?

Wbrew pozorom nie jest to zbiór izolowanych słówek, które należy zapamiętać, lecz system powiązanych ze sobą jednostek leksykalnych, które mogą być również jednostkami wielowyrazowymi. W każdym języku są słowa tworzące lub wchodzące w luźne lub/i stałe związki wyrazowe. Przykładem tego pierwszego jest „czytać książkę”, bowiem zarówno słowo „czytać”, jak i „książka” łączą się z wieloma dowolnymi wyrazami i w każdym kolejnym związku wyrazowym mają one to samo znaczenie. Stały związek to np. kolokacja „podjąć decyzję”. O decyzji (w kontekście decydowania o czymś) w języku polskim inaczej nie można powiedzieć. Odpowiednikiem tego związku jest w jęz. angielskim kolokacja „make a decision” (*robić decyzję), a w niemieckim die Entscheidung treffen (*spotkać decyzję). Kto takich kolokacji nie pozna, ten nie nauczy się języka dobrze. Dlatego od samego początku należy przyswajać stałe związki wyrazowe, a najważniejszymi z nich są kolokacje, bowiem właśnie one często nie dadzą się zastąpić innym związkiem wyrazowym.

Przejdźmy do samych słówek. Słowo – co to właściwie jest?

To elementarna część mowy, za pomocą której określa się wszelkie pojęcia. Słowo ma formę, a więc musimy wiedzieć, jak je zapisać lub wymówić. I ma treść, którą musimy znać. Co jeszcze musimy wiedzieć o słowie oprócz znaczenia i zapisu? Czy pochodzi z języka ogólnego czy specjalistycznego. Jeśli z ogólnego – to, czy to słowo jest potoczne, czy nie. Musimy też wiedzieć, jak je odmienić i czy wchodzi w stałe, czy luźne związki. Poza tym ważne jest, czy ma znaczenie dosłowne, czy przenośne. Np. słowo „słony” może występować w luźnych związkach („słona zupa”), lub stałych („słona cena” – słony ma tu znaczenie przenośne). Ostra może być papryka, ale i krytyka. Musimy też zdawać sobie sprawę z tego, że 95 proc. słów ma więcej niż jedno znacznie. Z reguły na początku nauki poznajemy to jedno, główne. Dlatego czasem pomimo rozumienia znaczenia słów nie jesteśmy w stanie pojąć sensu zdania. Jeśli zatem znamy słówka i ich różne znaczenia oraz kolokacje, będziemy mogli samodzielnie tworzyć zupełnie nowe wypowiedzi, wykorzystując w nowych dla nas sytuacjach komunikacyjnych poznane słownictwo. Ważne jest, abyśmy oprócz znajomości znaczenia danego słowa, potrafili je poprawnie zapisać lub wypowiedzieć, odmienić i połączyć z innymi słowami w zdanie, które pozwoli nam przekazać zamierzoną treść. Od tego momentu można mówić o znajomości języka. Wiedzę, jak uczyć się słownictwa i na co w tym procesie zwrócić uwagę, powinni przekazać nauczyciele i lektorzy, aby samodzielna praca przynosiła zamierzone efekty i dawała satysfakcję.

Jak efektywnie uczyć się nowego języka?

Praca nad nowym słownictwem nie powinna ograniczać się do wkuwania na pamięć słówek na następną lekcje. Nie może być ona w całości przerzucana na pracę własną ucznia, chociaż ta w końcowym etapie jest oczywiście nieodzowna. Zadaniem nauczyciela jest najpierw wprowadzenie i  zaprezentowanie nowego słownictwa. Ono nie ogranicza się jednakże do przekazania jego znaczenia, czyli np. podania odpowiednika w języku ojczystym. Nauczyciel powinien również wyjaśnić, w jakich sytuacjach i kontekstach można użyć danego słowa, na jakie jego elementy należy zwrócić uwagę w procesie nauki. Praca nad słownictwem obcojęzycznym odbywa się w kilku fazach. Pierwszą jest wprowadzanie, o którym już mówiłam. Potem jest faza prezentacji jego form, odmiany, zapisu. Następnie jest faza wyjaśniania znaczenia. Dopiero po niej przechodzimy do ćwiczenia i utrwalania leksyki. Od tego momentu zaczyna się wytężona praca ucznia, który powinien wykonywać ćwiczenia angażujące różne zmysły. Chodzi o to, aby w ćwiczeniach leksykalnych słowa umieszczać w różnych kontekstach wiele razy. W ten sposób łatwej się zapamięta je i ich kolokacje. Najważniejszym etapem pracy nad słownictwem jest faza użycia, a więc zastosowanie nowych jednostek leksykalnych w różnych sytuacjach komunikacyjnych. W nauce języka istotna jest jeszcze uważność językowa, która stanowi element świadomości językowej. W odniesieniu do płaszczyzny leksykalnej chodzi o wyczulenie na nowe dziwne połączenia leksykalne i czasami dość nieprzewidywalne formy, które uczący się spotykają w teksach pisanych lub słuchowych. Nieliczni taką świadomość leksykalną mają od urodzenia, większość musi ją wykształcić lub zbudować.

Inne języki to inna wymowa. To kolejna trudność.

Wymowa zależy od umiejętności słyszenia, ale to dwie różne umiejętności. Nawet jeśli poprawnie słyszymy obce dźwięki, intonację wyrazów i zdania (a nie jest to łatwe), to trudno je nam naśladować. Nasz aparat mowy nie jest przyzwyczajony do wymowy nowych głosek, musi zatem poprzez ćwiczenia się do tego przystosować. Dobrej wymowie pomóc może nasza świadomość językowa. Polacy mają np. problem z prawidłowym wymówieniem głoski niemieckiego słowa „ich” (ja). Mówią [iś], [isz] itp. Tymczasem dokładnie taki sam dźwięk, jak na końcu słowa „ich” występuje na początku polskiego słowa „hiena”. Jeśli to wiemy – to wystarczy przenieść tę polską identyczną głoskę do wyrazu niemieckiego i… po kłopocie.

Wielką rolę w uczeniu się języka odgrywają motywacja i emocje.

To prawda. Motywować nas może coś z zewnątrz – stopnie, rodzice, szef w pracy, ale możemy mieć motywację wewnętrzną, gdy chcemy sami sobie coś udowodnić, coś osiągnąć. Emocje w nauce języka są filtrem ułatwiającym albo utrudniającym naukę. Pozytywne pomagają zapamiętywać, zaś negatywne mogą ten proces spowolnić lub zahamować.

Do tego wszystkiego dochodzą jeszcze strategie i techniki uczenia się.

Każdy musi niestety wypracować własną technikę nauki słownictwa. Ja mogę polecić technikę słów kluczy. Ale dobra jest też wizualizacja. Nowe słowo kojarzymy z innym już nam znanym leksemem, aby wytworzyć w swoim umyśle pewien obraz. Wszystko jedno, jakie to będzie słowo. Np. niemieckie słowo „Mais” (kukurydza) brzmi identycznie jak angielskie „mice” ([mais], myszy). Wyobrażamy sobie mysz jedzącą kukurydzę i ten obraz w nas zostaje, wiemy więc, że niemieckie słowo kukurydza jest identyczne w wymowie, co angielskie słowo myszy. Jest też technika drogi, akronimów, synonimów, tworzenie wierszyków, list, dzienniczków, palców pamięci, stosów pamięci.

Słuchanie piosenek i oglądanie telewizji?

To tylko elementy nauki. W ten sposób możemy utrwalać i pogłębiać naszą znajomość, ale od podstaw się nie nauczmy języka, bo to nauka bierna.

Kiedy się uczyć?

Jak najwcześniej, systematycznie i ciągle.

Rozmawiał Lech Kryszałowicz

Dr hab. Joanna Targońska pracuje w Instytucie Językoznawstwa i wykłada w Katedrze Języka Niemieckiego. Naukowo zajmuje się procesem nauczania i przyswajania słownictwa obcojęzycznego. W ostatnich latach skupiła się na badaniu roli kolokacji w budowaniu kompetencji leksykalnej oraz frazeologiczności stylu naukowego.

Artykuł ukazał się w lutowym wydaniu „Wiadomości Uniwersyteckich”. Inspiracją dla tematu numeru był obchodzony 21 lutego Międzynarodowy Dzień Języka Ojczystego. Z naukowczyniami i naukowcami UWM rozmawialiśmy więc m.in. o współczesnej polszczyźnie, nauce języków obcych, krajobrazie językowym Kortowa, językach programowania oraz sposobach komunikacji roślin i ryb.

W czasopiśmie znalazły się też artykuły o badaniach prowadzonych na Uniwersytecie i sukcesach naszych sportowców, podsumowanie finału WOŚP oraz wywiad ze zwyciężczynią plebiscytu Belfer UWM 2023.