Pierwszą chronologicznie nagrodą była I nagroda w konkursie na najlepszą pracę habilitacyjną za rok 2021. Przyznał ją dr hab. Marcie Romańczuk-Grąckiej Instytut Wymiaru Sprawiedliwości. Jest to instytut naukowo-badawczy działający przy Ministerstwie Sprawiedliwości. Niedawno zaś, w październiku, ta sama książka otrzymała wyróżnienie w LVIII Ogólnopolskim Konkursie czasopisma „Państwo i Prawo” na najlepsze prace habilitacyjne i doktorskie z dziedziny nauk prawnych. „Państwo i Prawo” to miesięcznik afiliowany przy Komitecie Nauk Prawnych PAN. Założony w 1946 r, jest drugim najstarszym polskim prawniczym czasopismem naukowym. Wyróżnienie, które przyznano przedstawicielce UWM, jest tym bardziej cenne, że to pierwsze takie w historii naszej uczelni.

O czym jest pani książka?

To próba komplementarnego ujęcia problematyki przymusu psychicznego w prawie karnym. Dotąd było to jedno z najbardziej enigmatycznych zagadnień. W Kodeksie karnym z 1932 r. ustawodawca posługiwał się pojęciem tzw. przymusu nieodpornego, wywołując w ten sposób zagorzałą dyskusję autorytetów naukowych tamtej epoki, czy można go osiągnąć tylko środkami fizycznymi, czy także poprzez nacisk psychologiczny. Z powodu braku jednoznacznych wniosków późniejsze kodeksy z 1969 i 1997 r. pominęły całkowicie kwestie przymusu. Kategoria ta pozostała jednak nadal żywa w świadomości prawnej, w nauczaniu akademickim, nastręczając przy tym wiele trudności polskiej doktrynie i judykaturze. Powodowała wiele dowolnych interpretacji, w dużej mierze intuicyjnych, niekiedy fałszywych. Do tej pory nikt jednak tej problematyki nie badał, nie próbował zsyntetyzować i przedstawić płynących z tego wniosków. Moja praca jest pierwsza.

Dla kogo pisała pani tę książkę?

Jest przeznaczona dla prawników – zarówno teoretyków prawa, jak i praktyków, organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości, a także biegłych sądowych. Mogą po nią sięgnąć także studenci pragnący pogłębiać swą wiedzę.

Czym jest przymus psychiczny?

Jest wiele definicji przymusu. Specjaliści z różnych nauk odpowiedzą na to pytanie inaczej. Z punktu widzenia prawa karnego jest on bezprawnym psychologicznym naciskiem na decyzję osoby zmuszanej (np. sposobem zachowania przestępcy) prowadzącym do podjęcia decyzji niezgodnej z wolą zmuszanego, często także czynu zabronionego.

Typowymi narzędziami przymusu psychicznego są: groźba, podstęp, psychomanipulacja, „pranie mózgu”, wprowadzenie w błąd, wyzyskania błędu lub niezdolności do należytego pojmowania sytuacji, czy wykorzystanie stosunku zależności. Realizacja przymusu psychicznego jest możliwa do ostatniego momentu, w którym można wpływać na daną osobę. Dla prawa karnego skutek przymusu, czyli popełnienie przez przymuszanego przestępstwa, zasadniczo nie jest wymagany. Przymus zaistnieje również wtedy, gdy osoba zmuszana nie podda się woli zmuszającego.

Jak wynika z bibliografii, pisząc tę książkę przeanalizowała pani 888 rozmaitych publikacji prawnych dotyczących lub tylko wspominających o przymusie. Do jakich wniosków pani doszła?

Te 888 pozycji to wykaz literatury bez źródeł prawa i orzecznictwa, które także musiałam poznać. Analiza tych źródeł, zwykle traktujących przymus psychiczny jedynie pomocniczo jako element powiązany z całkiem innymi zagadnieniami, pozwoliła mi potwierdzić ogólną hipotezę, że przymus psychiczny istotnie wpływa na zakres odpowiedzialności karnej, a tym samym wymiar kary.

To chyba zrozumiałe?

Nie było to takie oczywiste. Proszę pamiętać, że w polskim prawie karnym przymus psychiczny nie ma własnej podstawy prawnej, a mimo to za pośrednictwem wielu innych przepisów kształtuje odpowiedzialność i modeluje wymiar kary. To jest w nim najbardziej interesujące. 

Rozmawiał: Lech Kryszałowicz

Dr hab. Marta Romańczuk-Grącka pracuje jako adiunkt w Katedrze Prawa Karnego i Prawa Wykroczeń Wydziału Prawa i Administracji UWM. Jest autorką monografii „Kryminologiczne aspekty sekt destrukcyjnych” (2008) oraz „Pojęcie i funkcje przymusu psychicznego w prawie karnym” (2020), współredaktorką siedmiu wieloautorskich monografii i autorką ponad 70 artykułów poświęconych problematyce sekt, mobbingu, stalkingu, cyberprzemocy, prawnokarnej ochrony zwłok, rozwoju psychoseksualnego nieletniego, wolności oraz wybranych zagadnień bioetycznych i bioprawnych.