W Polsce Światowy Dzień Praw Konsumenta obchodzimy od 2000 roku, kiedy to wprowadzono ustawę o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny. Co to dokładnie za ustawa i czy jej zapisy zmieniły się w stosunku do dnia dzisiejszego? 

Znaczny wpływ na prawo konsumentów w Polsce miały tendencje związane z kształtowaniem się przepisów prawa unijnego w zakresie zapewnienia im odpowiedniej ochrony jako podmiotów nieprofesjonalnych.  O ważności problematyki, o której rozmawiamy, świadczy również art. 76 Konstytucji RP stanowiący, że władze publiczne zobowiązane są do zapewnienia ochrony konsumentów zabezpieczających ich przez działaniami zagrażającymi ich zdrowiu, prywatności i bezpieczeństwu oraz przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi. Powyższe okoliczności doprowadziły do uchwalenia ustawy, o której pani wspomina. Podstawowym celem towarzyszącym jej wprowadzeniu była chęć poszerzenia ochrony konsumentów, którzy byli wielokrotnie narażani na różnego rodzaju agresywne praktyki rynkowe, wyostrzone przy stosowaniu określonych technik marketingu. Najważniejsze w tej dokumencie było określenie pojęcia „konsument” jako osoby fizycznej nabywającej produkt do celów niezwiązanych z działalnością gospodarczą.

Ta ustawa została uchylona i zastąpiona ustawą z dnia 30 maja 2014 r. o prawach konsumenta, co wynikało z konieczności dostosowania przepisów do dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady Europejskiej z 25 października 2011 r. w sprawie praw konsumentów. W ramach jej uchwalenia uporządkowano i zintegrowano przepisy dotyczące odpowiedzialności za jakość rzeczy sprzedanej, w szczególności przepisów wynikających z dyrektywy o sprzedaży konsumenckiej. Przedmiotowa ustawa reguluje ogólne obowiązki przedsiębiorcy w umowach zawieranych z konsumentami, obowiązki informacyjne przedsiębiorcy w umowach zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa i na odległość, prawa odstąpienia konsumenta od umowy oraz zasad zawierania usług finansowych na odległość.

Reklamacja i odstąpienie od umowy zawartej przez Internet - to są chyba dwie rzeczy, z którymi w kwestii praw konsumenckich spotykamy się najczęściej. Czy mógłby pan wyjaśnić, jakie mamy prawa w takich przypadkach? 

To prawda. Reklamacja i odstąpienie od umowy to dwa odrębne uprawnienia przysługujące konsumentowi w ramach ochrony jego praw. Prawo odstąpienia od umowy wynika wprost z art. 27 ustawy o prawach konsumenta, który mówi, że w przypadku zawarcia umowy na odległość, czyli za pośrednictwem Internetu, konsumentowi przysługuje prawo do odstąpienia od uprzednio zawartej umowy. Prawo to przysługuje w ciągu 14 dni od dnia doręczenia towaru. Co istotne, składając wskazane oświadczenie, nie jesteśmy zobowiązani do podania przyczyny odstąpienia i nie ponosimy również żadnych dodatkowych kosztów. Sprzedający ma 14 dni od chwili doręczenia mu towaru na zwrócenie nam pieniędzy za zakup.

W ramach reklamacji możemy skorzystać z prawa do rękojmi lub gwarancji. Podstawa prawna rękojmi wynika z art. 556 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym sprzedawca jest odpowiedzialny za sytuację, w której rzecz sprzedana ma wadę zmniejszającą jej wartość lub użyteczność, lub nie posiada właściwości, o istnieniu których kupujący został zapewniony w chwili dokonywanej transakcji. Jest to wada fizyczna rzeczy. Natomiast wada prawna występuje, kiedy sprzedawana rzecz stanowi własność innej osoby. Gwarancja natomiast nie wynika z przepisów, a z dobrowolnej woli gwaranta, czyli sprzedającego ustanawiającego zasady i warunki reklamowania towarów.

Jakie podmioty chronią w Polsce praw konsumenckich? 

W Polsce, zgodnie z ustawą o ochronie konkurencji i konsumentów, dużo zadań w zakresie realizacji polityki konsumenckiej należy do Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Jako centralny organ administracji rządowej jest on odpowiedzialny za wdrażanie polityki ochrony konsumentów i działa w interesie publicznym. UOKiK wszczyna postępowania administracyjne dotyczące naruszeń zbiorowych interesów konsumentów i dokonuje przeglądu standardowych umów stosowanych w transakcjach z konsumentami. Do kompetencji Prezesa UOKiK w zakresie ochrony konsumentów należy w szczególności prowadzenie postępowań wyjaśniających oraz postępowań administracyjnych, wydawanie ostrzeżeń konsumenckich i komunikatów, wyrażanie poglądu istotnego w sprawie oraz opiniowanie ustaw i innych aktów prawnych.

W Polsce funkcjonują również rzecznicy konsumentów, którzy zapewniają wsparcie konsumentom w terenie. Miejscy i powiatowi rzecznicy udzielają bezpłatnej pomocy prawnej w sprawach indywidualnych naruszeń praw konsumentów. Do ich kompetencji należy: zapewnienie bezpłatnego poradnictwa konsumenckiego i  informacji prawnej w zakresie ochrony interesów konsumentów, składanie wniosków w sprawie stanowienia i zmiany przepisów prawa miejscowego  w  zakresie ochrony interesów konsumentów, występowanie do przedsiębiorców w sprawach ochrony praw i interesów konsumentów, współdziałanie z właściwymi miejscowo delegaturami Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, organami Inspekcji Handlowej oraz organizacjami konsumenckimi oraz wytaczanie powództwa na rzecz konsumentów oraz wstępowanie, za ich zgodą, do toczącego się postępowania w sprawach o ochronę interesów konsumentów. Osobiście uważam, że zakres przysługujących tym instytucjom praw w zakresie ochrony interesów konsumenta jest niewystarczający i powinien zostać poszerzony, aby był bardziej skuteczny.

O czym powinniśmy pamiętać w Światowym Dniu Praw Konsumenta? Kiedy, w jakich sytuacjach jesteśmy konsumentami? 

Na gruncie art. 22 Kodeksu cywilnego, za konsumenta uważa się osobę fizyczną dokonującą z przedsiębiorcą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową. Są to wszelkie czynności związane z zaspokojeniem naszych bieżących potrzeb życia codziennego takich jak np. kupno butów czy kurtki.Konsument słusznie uznawany jest jako tzw. podmiot słabszy na rynku dóbr i usług, który często pozostaje bezsilny w obliczu profesjonalnych przedsiębiorstw posiadających doświadczony sztab prawników potrafiących skutecznie zabezpieczyć ich interes przed jakimikolwiek zagrożeniami.  Niestety świadomość prawna konsumentów wciąż jest na niskim poziomie. Pomimo dostępności szeregu uprawnień związanych z ochroną praw konsumentów, często osoby zainteresowane nie znają ich zakresu. Często też wychodzimy z mylnego założenia, że skoro zakupiony przez nas towar kosztował np. 30 zł, to nie warto walczyć ze sprzedawcą o zwrot pieniędzy albo o wymianę towaru. Tym samym dajemy sprzedawcy ciche przyzwolenie na stosowanie nieuczciwych praktyk wobec konsumentów. Na problematykę praw konsumenta powinniśmy zwracać uwagę codziennie poprzez realizowanie różnego rodzaju kampanii edukacyjnych.

Tematem przewodnim Światowego Dnia Praw Konsumenta 2023 są prawa i sytuacja konsumenta na rynku energetycznym. Co w tym kontekście jest istotne? 

Niestety sytuacja geopolityczna doprowadziła do niestabilnej sytuacji konsumenta na rynku energetycznym. Nie wykażę się szczególną oryginalnością zachęcając wszystkich do szczegółowego analizowania naszych rachunków za zużycie prądu. W przypadku stwierdzenia nieprawidłowości w rozliczeniach, przysługuje nam jako konsumentom prawo złożenia reklamacji u sprzedawcy prądu. Przedsiębiorstwo energetyczne jest obowiązane rozpatrzyć reklamację w terminie 14 dni od dnia jej złożenia. Jeżeli nie zostanie ona rozpatrzona w tym terminie, przyjmuje się wówczas, że została uwzględniona. W przypadku stwierdzenia błędu w pomiarze poboru energii lub innych nieprawidłowości rzutujących na rachunek za energię, dystrybutor zobowiązany jest do dokonania korekty faktury. W razie jakichkolwiek wątpliwości związanych z zakupem energii, warto zwrócić się również z prośbą o interwencję do powiatowego rzecznika praw konsumentów lub Urzędu Regulacji Energetyki.

Rozmawiała Marta Wiśniewska

Dr Michał Gornowicz – pracuje w Katedrze Prawa Gospodarczego i Prawa Handlowego na Wydziale Prawa i Administracji UWM. Z zagadnieniami praw konsumentów spotyka się w praktyce zawodowej jako czynny radca prawny.

fot. archiwum prywatna dr. Michała Gornowicza, pexels.com