Jak już informowaliśmy, prof. Andrzej Krankowski, kierownik Centrum Diagnostyki Radiowej Środowiska Kosmicznego UWM oraz szef konsorcjum POLFAR, które wchodzi w skład ILT, będzie pełnił rolę polskiego naukowego delegata w radzie LOFAR ERIC. Delegatem rządowym został wybrany dr Dariusz Drewniak. Konsorcjum zainaugurowało swoją działalność pod koniec stycznia, a miesiąc wcześniej (20 grudnia 2023 r.) europejska komisarz ds. innowacji swoim podpisem zakończyła formalne przygotowania, dzięki którym możliwa będzie rozbudowa infrastruktury.

– LOFAR ERIC wkracza do Europejskiej Przestrzeni Badawczej jako wiodąca infrastruktura wykorzystująca najnowocześniejsze osiągnięcia nauki i technologii astronomicznej. Będzie służyć astronomom najnowocześniejszymi możliwościami obserwacji i przetwarzania danych: rozległym polem widzenia nieba, bezprecedensową czułością i rozdzielczością obrazu oraz nowatorskimi możliwościami obserwacji w wielu kierunkach jednocześnie. Zapewni przejrzysty dostęp do szerokiej gamy usług badawczych dla naukowców z całego świata, wspierając współpracę naukową i umożliwiając realizację innowacyjnych projektów na dużą skalę w różnych dziedzinach nauki. Będą to m.in.: badania właściwości odległego młodego wszechświata, obserwacje procesów formowania się i ewolucji galaktyk, fizyka pulsarów i przejściowych zjawisk radiowych, natura cząstek kosmicznych o ultrawysokiej energii czy też badanie warunków w ośrodku międzygwiazdowym i struktury kosmicznych pól magnetycznych – informuje Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego.

Wszechświat na radiowej mapie

LOFAR to największy na świecie system radioteleskopów zlokalizowanych w różnych częściach Europy. Obecnie system tworzą 52 stacje połączone ze sobą bardzo szybkim łączem internetowym. Jego pomysłodawcą i inicjatorem jest środowisko naukowe radioastronomów związane z niderlandzkim instytutem ASTRON, a początki tego przedsięwzięcia sięgają lat 90. ubiegłego wieku. Większość, bo aż 38, stacji pracujących w systemie LOFAR znajduje się w Niderlandach. Kolejnych sześć zlokalizowanych jest w Niemczech, trzy w Polsce (w Bałdach k. Olsztyna, w Łazach k. Krakowa oraz w Borówcu k. Poznania) i po jednej w Szwecji, Wielkiej Brytanii, Francji, Irlandii i na Łotwie.

Polskie stacje prowadzą obserwacje radioastronomiczne i monitorowanie przestrzeni kosmicznej w ramach tzw. Kluczowych Projektów Naukowych (ang. Key Science Projects) LOFAR od 2016 roku. Dzięki zaangażowaniu w projekt polscy radioastronomowie biorą aktywny udział w projektach finansowanych w ramach Programu Ramowego Unii Europejskiej w zakresie badań naukowych i innowacji Horyzont Europa oraz grantów Niderlandzkiej Rady ds. Badań Naukowych (ang. Dutch Research Council, NWO). Regularnie też dzielą się wynikami swoich badań, m.in. na łamach prestiżowych czasopism („Nature”, „Astronomy and Astrophysics”). To wszystko z kolei sprawia, że w istotnym stopniu zwiększyła się też konkurencyjność krajowych badań w obszarze astronomii i fizyki oraz przełożyło się to na dynamiczny rozwój technologii w zakresie gromadzenia, przetwarzania i przesyłu dużych ilości danych.

– LOFAR jest uważany za jeden z najbardziej efektywnych instrumentów badawczych w dziedzinie fizyki i astronomii w Europie. W 2021 roku, dzięki kilkuletniej pracy naukowców ze wszystkich stacji, udało się stworzyć najdokładniejszą i największą radiową mapę Wszechświata, na której znalazły się ponad 4 miliony obiektów, z czego około miliona nowych, w tym 25 tysięcy czarnych dziur. Przeprowadzone obserwacje pozwoliły na wykrycie dziesiątek tysięcy galaktyk podobnych do naszej Drogi Mlecznej i położonych nawet na krańcach Wszechświata. W oparciu o dane zawarte na mapie uruchomiono projekt nauki obywatelskiej (ang. citizen science) pomagający w odnajdywaniu nowych czarnych dziur. Projekt nazywa się Radio Galaxy Zoo: LOFAR i został stworzony w dużej mierze przez Polaków – czytamy na stronie 

UWM wśród liderów

Historię zaangażowania UWM w LOFAR-ową infrastrukturę, przedstawił prof. Krankowski podczas odbierania statuetki św. Jakuba za osiągnięcia w kategorii "Nauka".

Jak przypomniał, pierwszym etapem było przystąpienie do konsorcjum POLFAR w 2007 roku. W jego skład weszły wówczas: 

• Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie,
• Uniwersytet Jagielloński w Krakowie,
• Centrum Badań Kosmicznych PAN w Warszawie,
• Centrum Astronomiczne im. Mikołaja Kopernika Polskiej Akademii Nauk w Warszawie,
• Poznańskie Centrum Superkomputerowo-Sieciowe afiliowane przy Instytucie Chemii Bioorganicznej Polskiej Akademii Nauk,
• Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu,
• Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu,
• Uniwersytet Szczeciński,
• Uniwersytet Zielonogórski.

– Bardzo ważne było także zdobycie funduszy na budowę trzech stacji w Polsce, wybudowanie tej infrastruktury w 2015 roku, a następnie – od 2019 roku – myślenie o stworzeniu najwyższego poziomu ifrastruktur badawczych w Europie – tłumaczył prof. Krankowski. 

W ramach pracy polskiego konsorcjum POLFAR naukowcy z CDRŚK/UWM koncentrują się przede wszystkim na a) obserwacjach Słońca i „pogody kosmicznej” (dr Bartosz Dąbrowski, dr Yuriy Rapoport, prof. UWM, dr Adam Froń, dr Kacper Kotulak, mgr inż. Paweł Flisek), b) obrazowanie dalekiego Wszechświata w oparciu o bardzo długie bazy międzynarodowe – LOFOR-VLBI (dr Aleksandra Wołowska, dr Mateusz Olech), c) pulsarów (dr hab. Leszek Błaszkiewicz, prof. UWM) 

O skali zaufania i poważania, jakim cieszą się polscy naukowcy pracujący na rzecz LOFAR, świadczyć może też fakt, że w 2023 roku to na UWM odbyła się międzynarodowa konferencja LOFAR Family Meeting, w której brali udział radioastronomowie z całego świata.

Źródło: Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, red.

Stacja LOFAR w Bałdach pod Olsztynem należy do Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego. Powstawała ona w latach 2014-2015, a jej działalność oficjalnie zainaugurowano 21 sierpnia 2015 roku. W tym samym miesiącu przeprowadzono też pierwszą testową obserwację przy użyciu anteny w Bałdach.