Planetarium otwarto 19 lutego 1973 roku, w 500. rocznicę urodzin Mikołaja Kopernika. Z założenia miało spełniać funkcję żywego pomnika, wzniesionego ku czci wybitnego uczonego i obywatela Warmii.  

Na początku… 

W momencie swego powstania było to drugie, po Planetarium Śląskim w Chorzowie, planetarium w Polsce. 

Początkowo nosiło nazwę Planetarium Lotów Kosmicznych, odpowiadającą duchowi czasów. Było wyposażone w nowoczesny mechaniczno-optyczny projektor Raumflug-Planetarium produkcji firmy Carl Zeiss Jena.  

Po otwarciu Planetarium zaktywizowane środowisko olsztyńskich miłośników astronomii wyszło z inicjatywą, aby zaadaptować na obserwatorium astronomiczne pochodzącą z końca XIX wieku więżę. Pomysł ten zrealizowano w 1979 roku. Na pięciu piętrach powstały tematyczne wystawy prezentujące w aspekcie historycznym różnorodne dziedziny badań astronomicznych. 

Dzisiaj… 

Pierwszy projektor dobrze służył w Planetarium przez wiele lat i nadal działa, ale obecnie wykorzystywany jest cyfrowy system projekcyjny DigitalSky 2 umożliwiający wyświetlanie seansów w technologii fulldome. 

Cyfrowe planetarium jest medium uniwersalnym, za jego pomocą można podróżować w przestrzeni kosmicznej, zanurzyć się w głębiny oceanu, przeżywać przygody animowanych bohaterów lub odbywać historyczne podróże w czasie. 

Kompleksowa koncepcja architektoniczna pozwalała obiektom olsztyńskiego planetarium na szeroki zakres funkcjonalności związanych z rekreacją i spędzaniem czasu wolnego, począwszy od edukacyjnych i popularnonaukowych funkcji Planetarium, poprzez działalność wystawienniczą Biura Wystaw Artystycznych, aż po filię Miejskiej Biblioteki. W zamyśle projektantów dziedziniec miał stanowić miejsce kontaktów towarzyskich, rekreacji i wypoczynku. Bardzo ważną rolę w architektonicznej kreacji tego miejsca odgrywała zieleń i tafle wody harmonizujące z umieszczonym na wschodniej ścianie „astronomicznym” panneau zrealizowanym przez Stefana Knappa (1972) w oryginalnej, opracowanej przez niego technologii. Z biegiem lat Planetarium wrosło w strukturę miasta, a budynek pokryła patyna czasu, tak że został on objęty ochroną przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. 

Cyfrowe wyposażenie multimedialne i doskonała akustyka sali projekcyjnej umożliwiły organizowanie koncertów. Najczęściej prezentowane są utwory muzyki elektronicznej, ale obecne są też jazz i utwory popularnych zespołów grane na żywo.  

Dla miłośników astronomii od ponad czterdziestu lat prezentowane są otwarte wykłady popularnonaukowe wygłaszane przez naukowców zapraszanych z uniwersytetów i instytutów badawczych PAN z całej Polski. 

Z myślą o najmłodszych działa Klub Małego Astronoma, dla starszych jest np. Koło Miłośników Astronomii Olsztyńskiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku.  

W holu olsztyńskiego Planetarium prezentowane są czasowe wystawy prac plastycznych i fotografii, a w okolicach maksimum roju Perseid Olsztyńskie Planetarium i Oberwatorium Astronomiczne (OPiOA) organizuje w Parku Centralnym imprezę plenerową poświęconą nie tylko obserwacji meteorów, lecz oferującą wiele innych aktywności edukacyjnych i popularnonaukowych dla mieszkańców Olsztyna i odwiedzających miasto turystów.  

W olsztyńskim Planetarium miały miejsce m.in. Konferencja Planetariów z Europy Środkowej i Wschodniej (1983) czy zjazdy Polskiego Towarzystwa Astronomicznego (1999, 2019), a co dwa lata odbywają się tutaj Zjazdy Polskiego Towarzystwa Meteorytowego. OPiOA realizowało także projekty w programie Erasmus i od samego początku bierze udział w organizowanych przez Uniwersytet Warmińsko-Mazurski obchodach Olsztyńskich Dni Nauki i Sztuki.  

Można oszacować, że w ciągu półwiecza działalności olsztyńskiego Planetarium odbyło się ponad 100 tys. seansów. W repertuarze było około 38 programów astronomicznych i muzycznych.  

W olsztyńskim obserwatorium… 

Na pierwszym piętrze prezentowane są historyczne instrumenty do obserwacji astronomicznych, nawigacji i czasomierze – zaczynając od zegara słonecznego, a kończąc na zegarze zaprojektowanym przez Williama Shortta – najdokładniejszym w historii zegarze mechanicznym. Za pomocą tego typu zegara po raz pierwszy w historii stwierdzono niejednostajność ruchu wirowego Ziemi. Na drugim piętrze można podziwiać bogatą kolekcję meteorytów, które zawierają informację o genezie Układu Słonecznego oraz okruchy regolitu księżycowego przywiezione na Ziemię w roku 1969 przez załogę misji Apollo 11. Na kolejnym piętrze zaznajamiamy się z promieniowaniem kosmicznym prezentowanym za pomocą detektora Conversiego. Ten przyrząd umożliwia wizualizację torów przelotu cząstek elementarnych, głównie mionów wytwarzanych w wyniku reakcji pierwotnego promieniowania kosmicznego, którego źródłem są odległe obiekty we Wszechświecie, z jądrami atomów gazów w atmosferze ziemskiej. Wizyta w tej pracowni jest okazją do rozmowy o promieniotwórczości, a także… o szczególnej teorii względności. Piąte piętro poświęcone jest problematyce optyki i spektroskopii, która umożliwiając badania składu chemicznego, temperatury i ruchu odległych gwiazd, spowodowała gwałtowny rozwój astrofizyki w XX wieku. Pokonując 147 stopni, stajemy na tarasie Obserwatorium, który stał się popularnym punktem widokowym. 

OPiOA dysponuje efektywnym narzędziem służącym edukacji i popularyzacji wiedzy astronomicznej poza murami tej instytucji. Jest to ASTROLABIUM, czyli Astronomiczne Laboratorium Mobilne. Na pokładzie specjalnego pojazdu znajduje się świetnie wyposażone laboratorium astrofizyczne, dysponujące teleskopami i innym sprzętem specjalistycznym oraz mobilne planetarium. ASTROLABIUM jest w stanie dotrzeć wszędzie, gdzie znajdą się zainteresowani wiedzą o Wszechświecie. 

Z prowadzonych od lat statystyk wynika, że na przełomie lat 2021 i 2022 OPiOA gościło czteromilionowego widza.  

W (nie tak dalekiej) przyszłości… 

OPiOA w ciągu najbliższych lat znacząco poszerzy ofertę edukacyjna i kulturalną. Przy wejściu głównym powita nas awatar astronauty, znajdujące się w holu dolnym interaktywne eksponaty umożliwią odwiedzającym uczestnictwo w misjach kosmicznych i eksploracji obiektów Układu Słonecznego. 

Głównym obszarem działalności pozostaną astronomiczne seanse w Planetarium. W sali projekcyjnej zainstalowany zostanie nowy cyfrowy system projekcyjny fulldome wyposażony w laserowe projektory, a wysłużone analogowe planetarium Zeissa, zostanie zastąpione nowoczesnym cyfrowym projektorem gwiazdowym. Aby w pełni wykorzystać walory nowych projektorów, wymieniony zostanie półkulisty ekran i zmodernizowane będzie nagłośnienie sali. Proponowana modernizacja sprawi, że olsztyńskie Planetarium znajdzie się wśród najnowocześniejszych w Polsce. 

W holu górnym zainstalowane zostaną interaktywne, multimedialne eksponaty prezentujące ewolucję materii kosmicznej i genezę Układu Słonecznego, poprzez informację, której dostarczają meteoryty. Szczególnym eksponatem będą okruchy skał księżycowych zebrane podczas pierwszej załogowej misji Apollo 11. Stąd też pomysł nowej dużej wystawy interaktywnej pn. „Habitat Księżycowy”. Będzie to interaktywnie zaaranżowana przestrzeń w formie bazy kosmicznej. Scenariusze ekspozycji uwzględniać będą rozmaite aspekty życia poza Ziemią. 

Zmiany nie ominą także Obserwatorium. Już w roku 2023 realizujemy projekt RPO „Śladami Mikołaja Kopernika”. W ramach projektu powstaną: „Doświadczalnia Kopernika”, będąca nowoczesną, multimedialną i interaktywną ekspozycją o charakterze popularnonaukowym, oraz „Ogród Kopernika”, w którym zostaną zainstalowane repliki historycznych instrumentów obserwacyjnych: kwadrantu, triquetrum i astrolabium. Znajdzie się tam także replika teleskopu powietrznego.  

Jacek Szubiakowski

* W połowie czerwca poinformowano o przejściu dr. Jacka Szubiakowskiego na emeryturę. Obecnie trwa poszukiwanie jego następcy.

Dr Szubiakowski z OPiOA związany był przez 40 lat. Swoją pracę kończy w 50. roku działalności olsztyńskiego planetarium.

W olsztyńskim obserwatorium znajdują się okruchy regolitu księżycowego przywiezione na Ziemię w roku 1969 przez załogę misji Apollo 11.