„Nie jestem ani nowym Warmiakiem, ani nowym Mazurem, jestem Ziemcem, który o swoim człowieczeństwie rozstrzygać chce na Warmii i na Mazurach, w Polsce, w Europie uniwersalnie, metafizycznie, demokratycznie, ale którego patriotyzm to więcej człowieka w Polaku czy Niemcu, a nie więcej Niemca czy Polaka w człowieku”. Tymi słowami pisarz i poeta Kazimierz Brakoniecki, jeden z założycieli Wspólnoty Kulturowej „Borussia”, sugeruje, że ludzi urodzonych na tzw. Ziemiach Odzyskanych łączy świadomość, że ich przeszłość, dziedzictwo i krajobrazy nie były polskie (albo nie tylko polskie). Że nie czuli się u siebie i że musieli oswajać swoje nowe miejsce w całkowicie innej rzeczywistości społeczno-politycznej. Proponuje jednak, by zamiast rozstrzygać proporcje „polskości” i „niemieckości”, zaakceptować wielokulturowość jako niezbędny składnik europejskiej cywilizacji. I wydaje się, że słowa te mogłyby zamknąć dyskusje o tożsamości mieszkańców Warmii i Mazur, ale… To nie takie łatwe. Bo przedmiot tej debaty dotyczy fundamentalnych dla każdego człowieka kwestii – potrzeby autoidentyfikacji i znalezienia wspólnych cech z otaczającą społecznością, które są niezbędne, aby doświadczyć poczucia bycia u siebie.

Społeczność pogranicza

Po drugiej wojnie światowej, w wyniku ustaleń jałtańsko-poczdamskich, ziemie należące wcześniej do Prus Wschodnich (w tym Warmię i Mazury) przyznano Polsce. W konsekwencji dokonała się na tych terenach masowa wymiana ludności, która spowodowała, że pejzaż narodowościowo-kulturowy stworzyli ludzie mówiący różnymi językami, mający inne wyznanie, niosący odmienny bagaż kulturowy, a do tego wszystkiego zmuszeni odnaleźć się w całkowicie nowej rzeczywistości społeczno-politycznej. Dlatego też Warmię i Mazury określa się regionem pogranicza, a ich mieszkańców społecznością pogranicza. Józef Chlebowczyk pisał, że „na pograniczu występuje niespotykana nigdzie indziej amplituda postaw i zachowań społecznych, od nierefleksyjnego indyferentyzmu narodowego, do programowego, świadomego uniwersalizmu z jednej strony, a z drugiej, od zdeklarowanego patriotyzmu do najdrastyczniejszych przejawów nacjonalistycznego zacietrzewienia, fanatyzmu oraz szowinizmu”. Ta ambiwalencja kultur i postaw narodowych stała się udziałem przede wszystkim Warmiaków i Mazurów urodzonych przed 1945 r., a później także ich dzieci, wnuków, a nawet prawnuków. Próba przemilczenia historii i fałszywa propaganda polskości zrobiły również wiele złego przedstawicielom pozostałych mniejszości i Polakom, m.in. przybyłym na te ziemie z innych regionów Polski. Wszystko to znacząco wpłynęło na więzi społeczne i zrodziło potrzebę przeprowadzenia rzetelnej debaty – naukowej, instytucjonalnej oraz prywatnej. Stała się ona możliwa dopiero po 1989 r., ale – mimo że minęły już ponad trzy dekady – trudno uznać, że została zakończona. 

Ani Niemiec, ani Polak

Niezwykle trudne, a nawet niemożliwe byłoby stworzenie jedynego i słusznego schematu polityki społecznej wobec ludności zamieszkującej tereny Warmii i Mazur po 1945 r. Jak zauważył Wojciech Wrzesiński, po objęciu władzy przez Polaków ścierały się dwie koncepcje: czy uznać całą ludność rodzimą za Polaków pochodzenia miejscowego, w tym również ludność nieposiadającą wyrobionego poczucia przynależności narodowej; czy całą ludność uznać za Niemców, a dopiero później poszczególnym osobom, po indywidualnym rozpatrzeniu sprawy, nadać obywatelstwo polskie. Oba podejścia były błędne, ponieważ pomijały różnice kulturowe, językowe i historyczne, a także trudy integracji z uwagi na rozmaite napięcia. Jednakowo krzywdzące było wykorzystywanie tego, że Warmiacy i Mazurzy różnili się od siebie m.in. wyznaniem (odpowiednio katolickie i protestanckie) czy gwarą (warmińska i mazurska). Świadectwa zawarte w dziennikach, pamiętnikach, listach oraz publikacjach prasowych i literackich, dowodzą, że często unikano jednoznacznych deklaracji pt. „Polak” czy „Niemiec”, na rzecz definiowania się Warmiakiem, Mazurem czy kimś „stąd”. Pamiętać należy również o tym, że te grupy etniczne charakteryzowały się silnym przywiązaniem do przyrodniczego i kulturowego krajobrazu, co dodatkowo wzmacniało poczucie ich odrębności. Nieprzychylna polityka wobec jakichkolwiek przejawów niemieckiego kręgu kulturowego, spowodowała w PRL kolejne fale migracji. Ci, którzy odmówili jasnego zadeklarowania polskiej tożsamości, zostali zmuszeni do emigracji do Niemiec, a inni dla „świętego spokoju” postanowili wyjechać dobrowolnie. Jedni wracali, inni nie, ale niemal wszyscy pozbawiani byli tożsamościowych korzeni.

Nowa tożsamość

Odpowiedzią na poczucie ciągłego braku wspólnoty w społeczności Warmii i Mazur, miał być nurt określany mianem neoregionalizmu. Założona w 1990 r. przez Kazimierza Brakonieckiego i Roberta Trabę Wspólnota Kulturowa „Borussia” oparła swoją działalność właśnie na ideach tzw. „otwartego regionalizmu” oraz „Atlantydy Północy”. W manifeście założycielskim Brakoniecki pisał: „Urodziliśmy się tutaj po 1945 roku. Ta ziemia to nasza ojczyzna. Świadomi jesteśmy jej przeszłości wielokulturowej i wielonarodowej, pragniemy być odpowiedzialni za jej przyszłość”. Jednym z najważniejszych elementów działalności Wspólnoty było pismo „Borussia. Kultura. Historia. Literatura”, w którym o Warmii i Mazurach jako pograniczu kulturowym pisali naukowcy, dziennikarze i literaci z Polski, ale także przedstawiciele mniejszości narodowych Warmii i Mazur, dzięki czemu periodyk stał się interesującą platformą dialogu międzykulturowego. Dziś Wspólnota kontynuuje swoją działalność, organizując konferencje, seminaria, warsztaty, debaty oraz wystawy. 

Nad tożsamością mazurską pochylała się również „Wspólnota Mazurska”, która w 1992 r. powstała z inicjatywy m.in. Wojciecha Marka Darskiego oraz Wojciecha Łukowskiego. Jej założyciele kierowali się przeświadczeniem, że Mazurami są wszyscy mieszkańcy tej krainy. W jednym ze swoich artykułów Darski postulował, aby z wieloetniczności i wielokulturowości społeczeństwa Warmii i Mazur uczynić narzędzia do promowania regionu poprzez kreślenie analogii do historii Stanów Zjednoczonych. „Mazury – mała Ameryka Europy, ziemia obiecana, kraj wielkich szans i możliwości, dotychczas niezrealizowanych, kuszący jednocześnie znakomitymi naturalnymi warunkami wypoczynku, legendą wspaniałego europejskiego wild eastu. Kraina wielokulturowej i wieloetnicznej tradycji, stanowiąca puszysty dywan, pomost pomiędzy dążącymi do siebie obecnie światami Wschodu i Zachodu Europy” – pisał Wojciech Marek Darski i chociaż w tamtych czasach, kiedy to Stany Zjednoczone były dla Polski symbolem szczęścia i prosperity, słowa te miały nieco inne znaczenie, to w jakimś sensie są aktualne również dziś. Bo przecież zawsze lepiej budować mosty niż mury. 

A jeśli mowa o tych, którzy kreowali społeczno-kulturalne życie na Warmii i Mazurach, to nie sposób nie wspomnieć o dwóch kluczowych postaciach: Mazurze Erwinie Kruku i Warmiaku Edwardzie Cyfusie. Erwin Kruk (1941–2017) był poetą, pisarzem, tłumaczem, publicystą, dziennikarzem i orędownikiem kultury mazurskiej. W 2016 r. otrzymał doktorat honoris causa Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego. Przyznano mu go „za mazurski trwały wkład do skarbca literatury polskiej; za tworzenie prawdziwego, sumiennego i wielowymiarowego obrazu ziemi warmińsko-mazurskiej oraz upowszechnianie go na forum ogólnopolskim; za budowanie tożsamości i rozwój dziedzictwa kulturowego regionu w wymiarze uniwersalnym”.

Edward Cyfus (1949–2025) był z kolei gawędziarzem, popularyzatorem gwary warmińskiej i znawcą tutejszej kultury, autorem wielu książek o regionie. Jego nowatorskie spojrzenie na warmińską tożsamość można odnaleźć m.in. w trylogii „… a życie toczy się dalej”. Prof. Joanna Szydłowska, literaturoznawczyni z Instytutu Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej UWM, która zajmuje się tematem warmińsko-mazurskiego pogranicza, pisze o nim następująco: „Jednym z najważniejszych wyznaczników prozy Cyfusa jest rezygnacja z dyskursu tożsamościowego bohaterów natywnych. Nie ma pytań o tożsamość, bo zostały one zadane już dawno ustami bohaterów Wilhelma Szewczyka, Eugeniusza Paukszty, Zbyszko Bednorza. Przekonujące odpowiedzi nie padły, a powtarzalność fraz i sekwencji fabularnych skompromitowała przedmiot refleksji. Cyfus nie hamletyzuje, nie problematyzuje swojej biwalencji”. 

Fakt, że „ostatni Mazur” i „strażnik warmińskiej tożsamości” nie są już obecni wśród nas, budzi uzasadniony namysł nad potrzebą kontynuowania ich dzieła. Na szczęście, już za ich życia pojawili się przedstawiciele młodszych pokoleń. Mowa m.in. o dr. Piotrze Szatkowskim, socjolingwiście, badaczu społeczności mazurskiej, autorze przekładu „Małego Księcia” na gwarę mazurską i twórcy inicjatywy „Mazurskie słówko na dziś” oraz Łukaszu Ruchu, depozytariuszu gwary warmińskiej, autorze książek o Warmii, uczniu oraz przyjacielu Cyfusa. Ich aktywności dają nadzieję na to, że śmierć Erwina Kruka i Edwarda Cyfusa nie będzie smutną cezurą końca dbania o warmińską i mazurską kulturę. 

Literackie rozpoznania

Cieszy również to, że problematyka pogranicza Warmii i Mazur, regularnie stanowi przedmiot literackich rozważań. Spośród najnowszych publikacji warto wymienić książkę pt. „Król Warmii i Saturna” Joanny Wilengowskiej, która – jak sama mówi – jest jedną ze 148 osób, które w ostatnim spisie powszechnym zadeklarowały się jako Warmiacy. To interesująca opowieść o warmińskości z perspektywy 80-letniego ojca autorki, Warmiaka Siegfrieda Wilengowskiego. Jego osobiste doświadczenia prowadzą czytelnika przez historyczne, pamięciowe oraz tożsamościowe meandry. O tym, że miejsce człowieka jest tam, gdzie się urodził i że trudno powiedzieć, dlaczego za nim tęskni albo chce je ocalić, napisała również Anna Liminowicz w książce „Zamalowane okna”. Punktem wyjścia do opowieści o skomplikowaniu terenów dzisiejszych Mazur i losach ludzi obciążonych nieopowiedzianą historią, staje się stary mazurski dom – świadek historii. Warmińską wieś w odrobinę baśniowej konwencji opisał również Łukasz Staniszewski w prozatorskim debiucie „Małe Grozy”, w którym – jak mówił w jednym z wywiadów – próbował opowiedzieć historię obecnych pokoleń i spojrzeć w przyszłość. Temat związany z warmińską tożsamością autor podejmuje również w swojej najnowszej książce. „Pieśni łaciatych krów” przypominają nam, że dywagacje na temat tego, kto i kiedy może uważać się za Warmiaka, można zastąpić przekonaniem, że każdy, kto tu żyje, ma prawo się nim czuć. Oczywiście, to zaledwie namiastka przykładów literackich rekonesansów spraw związanych z tożsamością mieszkańców Warmii i Mazur. Ich obecność tutaj ma jedynie zasygnalizować obecność tematu opisywanego z nowej, odświeżonej perspektywy.

Jestem stąd

Stosunek do warmińskiej i mazurskiej tożsamości ewoluuje wraz z kolejnymi pokoleniami. Ich reprezentanci, a zwłaszcza ci urodzeni po przełomie, kształtowani są raczej przez atmosferę europejskiej integracji i mody na tzw. „małe ojczyzny”. Pewną zmianę w mentalności sygnalizuje reportaż Ewy Winnickiej i Cezarego Łazarewicza pt. „Niewypędzeni”, który ukazał się w „Polityce” w 2007 r. Syn jednej z bohaterek deklaruje, że, w przeciwieństwie do swoich urodzonych w latach pięćdziesiątych rodziców, „nie chce decydować, czy jest Mazurem, Polakiem czy Niemcem” i woli być Europejczykiem. Temat ten w reportażu „Warmia i Mazury. Wieczny początek”, podjęła również Beata Szady. Wśród jej bohaterek jest urodzona w 1995 r. w Mrągowie piosenkarka Natalia Nykiel, dla której „mazurskość” jest częścią polskiej tożsamości. „Jestem z Mazur i to jest dla mnie ważne. Nie nazywam siebie Mazurką, ale utożsamiam się z tym regionem. Lubię mówić, że należę do fanklubu ludzi z Mazur” – mówiła Beacie Szady. 

Nie da się ukryć, że tożsamościowy dyskurs po 1989 r. zdominowały kwestie dotyczące autochtonów (Warmiaków i Mazurów) oraz przedstawicieli pierwszego pokolenia mieszkańców Warmii i Mazur. Z pewnością stała za tym potrzeba wykrzyczenia wręcz tego, co wcześniej było okryte jarzmem cenzury, a więc ujawnienia postaw indyferentnych, wszelkiego rodzaju rozterek czy wręcz zdemaskowania fałszywych deklaracji motywowanych czynnikami zewnętrznymi. Teraz nadszedł czas, żeby pytanie „Kim jesteś?” zadawać przedstawicielom najmłodszych pokoleń, dla których „warmińskość” i „mazurskość” nie oznacza konotacji językowych, wyznaniowych czy związanych z pruskim dziedzictwem kulturowym. Zamiast definiować się jako Warmiak czy Mazur, wolą powiedzieć „jestem stąd”, a więc z regionu, który dopiero od 80 lat należy do Polski, w którym pruski mur świadczący o niemieckim dziedzictwie kulturowym obecny jest niemal na każdym kroku (także w Kortowie), ale który dziś pisze swoją własną historię, z poszanowaniem przeszłości i śmiałym spojrzeniem w przyszłość.

Marta Wiśniewska

zdj. główne ze zbiorów Mieczysława Rawskiego

Tekst ukazał się w sierpniowo-październikowym wydaniu „Wiadomości Uniwersyteckich", którego tematem przewodnim są pogranicza. Pojęcie to jest nierozerwalnie związane z Warmią i Mazurami. Naszych uniwersyteckich ekspertów zapytaliśmy więc o granice metaforyczne i te całkiem realne. Zastanawiamy się, jak życie na pograniczu kształtuje tożsamość i jak wpływa na poczucie bezpieczeństwa. Rozmawiamy nie tylko o ludziach, ale i o roślinach, które... przekraczają granice.

 W jesiennym wydaniu znalazły się też artykuły dokumentujące ważne momenty dla społeczności Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, np. otwarcie wyremontowanego akademika.